Milieudruk door stikstofdepositie op landnatuur, 2020

Stikstofdepositie in natuurgebieden boven kritische niveaus

Het verschil tussen depositie en kritische depositieniveau is een maat voor het risico op achteruitgang van natuurkwaliteit. Het areaal landnatuur waar de depositie de kritische depositiewaarden voor stikstof overschrijdt, nam tussen 1994 en 2020 af van ca. 75% tot ca. 62%. Het areaal landnatuur waar de overschrijding meer dan 20 kg N/ha/jaar was, nam in diezelfde periode zelfs af van 50% tot bijna 0%.

De forse afname van de stikstofdepositie sinds begin jaren negentig heeft zich vertaald in een toename van het natuurareaal met betere condities. Het areaal landnatuur met goede condities is in 2020 echter nog steeds gering. Het areaal zonder overschrijding van de kritische depositie (groen), komt overeen met het areaal waarvan de milieuconditie wat betreft stikstofdepositie als 'goed' wordt beoordeeld en waar de stikstofcondities geschikt zijn voor een duurzaam voorkomen van ecosystemen zoals heide en bos.

• Stikstofdepositie, 1990-2022

Kwetsbare plantensoorten verdwijnen

Teveel stikstof in de bodem is een belangrijke oorzaak voor de achteruitgang van zeldzame soorten in ecosystemen. Landelijk gezien maakt ammoniak ongeveer twee derde deel uit van de stikstof die op de bodem valt. Deze ammoniak is hoofdzakelijk afkomstig uit de landbouw. De overige depositie is afkomstig van stikstofoxiden uit onder andere verkeer en industrie. De kans dat kwetsbare plantensoorten verdwijnen is groter wanneer de stikstofdepositie het kritisch depositieniveau overschrijdt. Hoe hoger de overschrijding en hoe langer deze duurt, hoe groter de effecten. Vooral ecosystemen die voedselarme condities vereisen zijn gevoelig voor milieudruk door stikstofdepositie.

Overschrijding kritische stikstofdepositie is vooral voor ecosystemen op zandgronden een knelpunt

Circa driekwart van het totale areaal landnatuur kent een te hoge stikstofdepositie. Met name in meer stikstofgevoelige ecosysteemtypen als bos, heide en open duin die voorkomen op de zandgronden, zijn de condities door stikstofdepositie op het merendeel van het areaal matig of slecht. In het ecosysteem heide wordt zelfs op 90% van het areaal de kritische depositiewaarden overschreden. Nagenoeg het gehele oppervlakte heide valt hierdoor in de kwaliteitscategorieën matig of slecht. Voor open duin is de situatie iets beter; hier valt het grootste deel van de oppervlakte binnen de categorie matig. Vermesting via stikstofdepositie speelt met name op de voedselarme zandgronden in het zuiden en oosten van Nederland. Hier komen ecosystemen met hoge gevoeligheid voor stikstofdeposities en intensieve veehouderij met hoge depositie samen. Veel van de half-natuurlijke graslanden en moerassen met name gelegen in (zee/rivier)kleigebieden in het noorden en westen van het land zijn niet gevoelig voor stikstofdepositie.

Beleid richt zich op het verminderen van de milieudruk

Om de effecten van vermesting en verzuring te voorkomen, richt het Nederlandse milieubeleid zich op vermindering van de emissie van vermestende en verzurende stoffen in Nederland. Door nationaal, maar ook internationaal milieubeleid is de lucht de laatste decennia schoner geworden, waardoor minder zuur en stikstof terecht komt op natuur (Buijsman et al., 2010). Toch is het bereikte resultaat van het milieubeleid nog onvoldoende om goede condities voor een duurzame instandhouding van alle ecosystemen en soorten te scheppen.

Zo is de daling in de stikstofdepositie sinds 2010 gestagneerd. Dit komt vooral doordat de ammoniakuitstoot nauwelijks verder is afgenomen. Tussen 2013 en 2017 is de ammoniakuitstoot zelfs iets toegenomen door uitbreiding van de melkveestapel als gevolg van de afschaffing van het melkquotum. Vanaf 2018 daalt de ammoniakuitstoot weer licht. Deze trend is ook zichtbaar in de gemeten ammoniakconcentraties op 35 meetlocaties in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit (LML) en het Meetnet Ammoniak in Natuurgebieden (MAN). Dit is een indicatie dat de stikstofbelasting op ecosystemen nauwelijks afneemt terwijl dat wel nodig is voor een duurzame instandhouding van deze ecosystemen.

In Natura 2000-gebieden zou het Programma Aanpak Stikstof (PAS) vanaf 2015 de hoeveelheid stikstof terugdringen, de natuur versterken en tegelijkertijd economische ontwikkeling in de omgeving mogelijk maken. De Raad van State oordeelde in 2019 dat het PAS niet voldoende waarborgen bood voor natuurbehoud en -herstel om toestemmingverlening voor nieuwe activiteiten op te kunnen baseren. Voor de oplossing van de stikstofcrisis zal het kabinet ambitieuze maatregelen moeten nemen om de stikstofuitstoot voldoende te reduceren om aan de natuurdoelstellingen te voldoen (Adviescollege Stikstofproblematiek, 2020). Daartoe is de Wet Stikstofreductie en Natuurverbetering aangenomen. Deze wet, die op 1 juli 2021 in werking trad, regelt onder meer resultaatsverplichtingen voor stikstofreductie. De wet geeft ook de opdracht voor een programma met maatregelen om die reductie te bereiken en de natuur te herstellen. In het coalitieakkoord zijn de doelen van de Wet Stikstofreductie en Natuurverbetering voor 2035 versneld en zijn extra financiële middelen beschikbaar gesteld.

• Ammoniak in lucht, 2005-2023
• Grootschalige luchtverontreiniging de "National Emission Ceilings": emissies, 1990 - 2022
• Ammoniakemissie door de land- en tuinbouw, 1990-2022

Herstelmaatregelen voor het verbeteren van de milieucondities

Sinds 1989 worden er herstelmaatregelen in natuurgebieden genomen om de effecten van verzuring en vermesting tegen te gaan. Eerst via het subsidieprogramma Effectgerichte Maatregelen (EGM), afgelopen jaren via de Subsidieregeling kwaliteitsimpuls natuur en landschap (SKNL) en het Programma Aanpak Stikstof (PAS) en recent via Programma Natuur. Het Programma Natuur richt zich op het herstel en de versterking van de natuur in Natura 2000-gebieden en is een toevoeging op de afspraken die zijn gemaakt in het Natuurpact. Het Rijk en de provincies hebben in het Natuurpact (EZ, 2013) de ambitie afgesproken de kwaliteit van de natuur binnen het Natuurnetwerk te behouden door voldoende regulier natuurbeheer en te verbeteren door extra inspanningen te richten op (tijdelijke) herstelmaatregelen om water- en milieucondities te verbeteren.

Veel van de herstelmaatregelen zijn niet alleen gericht op het afvoeren van nutriënten, maar ook op bestrijding van verdroging en verzuring. De beschikbaarheid van voedingsstoffen is niet alleen afhankelijk van de huidige depositie van stikstof maar ook van de verdroging en van de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater. Als gevolg van stikstofdepositie treedt verzuring van de bodem op in natuurgebieden waardoor planten- en diersoorten uit dat gebied achteruit gaan of verdwijnen. De zuurgraad kan ook worden beïnvloed door veranderingen in de waterhuishouding, bijvoorbeeld als de toevoer van basenrijke kwel wegvalt of door ophoping van organische stof in de humuslaag. Verzuring, vermesting en verdroging zijn milieufactoren die elkaar beïnvloeden en kunnen versterken.

• Geschiktheid zuurgraad bodem verzuringsgevoelige landnatuur, 2018
• Geschiktheid grondwaterstand verdrogingsgevoelige landnatuur, 2018