Fijn stof (PM10) in lucht, 1992-2015

Jaargemiddelde concentratie van fijn stof tussen 1992 en 2015

Het RIVM, de GGD Amsterdam en de DCMR meten in Nederland op verschillende typen locaties fijnstofconcentraties (PM₁₀). De eerste figuur: 'jaargemiddelde 1992-2015' geeft voor Nederland een overzicht van de trends in deze concentraties. Vanaf 1998 heeft de jaargemiddelde concentratie op geen enkele meetlocatie de EU-grenswaarde van 40 µg/m³ overschreden. Wel is in deze periode voor enkele meetstations op meer dan 35 dagen een concentratie boven de 50 µg/m³ vastgesteld. Vanaf 2010 blijven regionale en stedelijke meetlocaties onder deze grenswaarde van 35 dagen. Op enkele verkeersbelaste meetlocaties werd deze norm voor het laatst in 2011 overschreden.

Het aantal meetstations was tot 1999 in stedelijke gebieden beperkt; beschikbare meetwaarden zijn in de figuur als blauwe stippellijn weergegeven. Vanaf 1999 is het aantal meetstations in stedelijke gebieden in Nederland sterk uitgebreid en geeft de trendfiguur een robuuster beeld (solide lijn) van de PM₁₀-concentraties. De trendanalyse over de periode 2008-2015 laat een afname van gemiddeld 0,9 µg/m³ per jaar zien. Er zijn echter wel forse verschillen van jaar op jaar door meteorologische omstandigheden (Hoogerbrugge et al., 2016).

De daling in de PM₁₀-concentraties in de afgelopen periode komt door maatregelen bij verkeer, industrie en de energiesector.
Door strengere eisen aan motorvoertuigen (zoals het verplichtstellen van roetfilters) is de fijnstofuitstoot verminderd. Echter, door een toename van het aantal gereden kilometers, zwaardere voertuigen, hogere snelheden en een hogere belading is het netto effect op de totale emissies beperkt (Hoogerbrugge et al., 2010; Matthijsen & Koelemeijer, 2010).

Blootstelling boven WHO advieswaarde

De gemeten jaargemiddelde PM₁₀-concentraties zijn de afgelopen 20 jaar gehalveerd en benaderen op de meeste plekken in Nederland de WHO advieswaarde van 20 µg/. Vanaf 2015 voldoet het Nederlandse gemiddelde - met uitzondering van verkeersbelaste plekken -aan de WHO advieswaarde. Concentratieverschillen rond een grens- of advieswaarde kunnen grote verschillen in aantallen blootgestelden boven deze waarde tot gevolg hebben. In Nederland zijn naar schatting ruim één miljoen mensen in 2015 blootgesteld aan concentraties boven de WHO-advieswaarde. Dit is fors lager dan in 2014, toen dit aantal nog op twaalf miljoen werd geschat. Voor 2020 worden hogere fijnstofconcentraties berekend, met een hoger aantal blootgestelden boven de WHO-adviesnorm van bijna zes miljoen. De gerealiseerde gezondheidswinst bij lagere concentraties is meer een glijdende schaal dan de bovenstaande veranderingen suggereren.

Kaart PM₁₀-concentatie in 2015

De tweede figuur 'Kaart 2015' geeft voor 2015 de ruimtelijke verdeling van grootschalige, jaargemiddelde fijnstof-concentraties weer zonder lokale verhogingen langs drukke verkeerswegen en straten (Grootschalige Concentratiekaarten Nederland, GCN).
De concentraties blijven in het overgrote deel van Nederland onder de afgeleide norm van 31,2 µg/m³ (vertaling EU-norm voor daggemiddelden naar jaargemiddeld niveau, zie ook 'Normen'). In de regio IJmond, de Maasvlakte, het westelijk havengebied Amsterdam en de Limburgse Peel komen volgens GCN-berekeningen nog overschrijdingen van deze afgeleide norm voor. Ook komen in de regio IJmond en de Maasvlakte lokaal nog overschrijdingen voor van de jaargemiddelde grenswaarde voor PM₁₀ (40 µg/m³). Het ruimtelijke patroon van de PM₁₀-concentraties toont in het noorden van Nederland lagere waarden dan in het zuiden. Dit verloop komt door een hogere bijdrage van buurlanden, lokale bronnen (zoals industrie en veehouderij) in het zuiden van Nederland en hogere aandelen van secundair fijn stof (zoals ammoniumnitraat, dat in de lucht wordt gevormd uit ammoniak en stikstofoxiden).

Trend PM₁₀-concentratie 1972-2015

Fijnstofniveaus zijn sinds het begin van de jaren zeventig substantieel gedaald. Dit blijkt uit een vergelijking van historische totaal stof metingen (Total Suspended Particulates; TSP; 1972-1992) met de huidige TSP-metingen van de DCMR en PM₁₀-metingen van het RIVM. (Buijsman, 2008/2009).

Wat is fijn stof?

Fijn stof is een verzamelbegrip en duidt op zwevende deeltjes in de lucht (in de regel deeltjes met een diameter kleiner dan 10 micrometer ; PM₁₀). Voor een volledige definitie: zie 'Technische toelichting'. Voor de fijnere fractie van stof (PM_2,5) is een aparte indicator:

• Fijnere fractie van fijn stof (PM2,5) in lucht, 2009-2023

Bronnen van fijn stof

Fijn stof bestaat uit een scala van stoffen uit verschillende bronnen. Afhankelijk van de bron verdeelt men fijn stof in een primaire en een secundaire fractie:

• De primaire fractie bestaat uit deeltjes die direct in de lucht komen door uitstoot van onder meer transport, industrie, landbouw en natuurlijke bronnen zoals zeezout.
• Secundair fijn stof draagt in belangrijke mate bij aan de PM₁₀-concentraties en bestaat uit deeltjes die in de atmosfeer ontstaan door chemische reacties tussen gassen (NH₃, NO_x, SO₂, VOS) en/of al aanwezige deeltjes (Maas en Grennfelt, 2016, zie ook 'Bronnen'). Tijdens overschrijdingen van de dagwaarde van fijn stof kan het aandeel van secundair fijn stof zelfs oplopen tot 80% van de totale PM₁₀-concentratie (Joaquin, 2015). Veel van de overschrijdingsdagen van fijn stof vallen in het voorjaar en worden veroorzaakt door ammoniakemissies die vrijkomen bij het uitrijden van mest in Nederland en omstreken.
• Natuurlijke fractie, zeezout. De zeezoutbijdrage varieert van 5 µg/m³ langs de kust tot 1 µg/m³ in Limburg.

Voor meer informatie over de bronnen van fijn stof, zie Deeltjesvormige luchtverontreiniging: oorzaken en effecten, het rapport van Hendriks et al. (2012), het RIVM-dossier 'Fijn stof' (2013) en Maas en Grennfelt (2016).

Normen voor fijn stof

Ter bescherming van de volksgezondheid heeft de EU voor PM₁₀ concentratiegrenswaarden vastgelegd in de Europese richtlijn voor luchtkwaliteit (EU, 2008). Bij toetsing aan de jaarnorm mag in Nederland de vooraf vastgestelde concentratiebijdrage van zeezout afgetrokken worden van de totale fijnstofconcentratie. Daarnaast geldt een zeezoutcorrectie op het aantal overschrijdingsdagen, variërend van vier tot twee dagen. Dit is in 2012 vastgelegd in de Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit (rbl).

De EU-grenswaarden zijn niet te beschouwen als een veilige grens waaronder geen effecten optreden. Ze zijn eerder een tussenstap op weg naar het verminderen van gezondheidsrisico's. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft in 2005 advieswaarden voor PM₁₀ en PM_2.5 geformuleerd die de helft lager zijn dan de EU-grenswaarde (WHO, 2005). In het zevende Europese Milieuactieprogramma zijn deze advieswaarden als richtpunt gekozen voor het toekomstige luchtbeleid (Europese Unie, 2013). Voor meer informatie zie Roels et al. (2014) en Nationale luchtkwaliteit: overzicht normen

Onderlinge relatie EU-normen

Aan de hand van langjarige metingen van fijn stof is er een relatie vastgesteld tussen de jaargemiddelde concentratie en het aantal dagen waarop de daggemiddelde groter is dan 50 µg/m³. Uit deze relatie blijkt dat de grenswaarde van 35 dagen correspondeert met een jaargemiddelde concentratie van 31,2 µg/m³. Deze afgeleide grenswaarde is strenger dan die voor het jaargemiddelde (40 µg/m³). In feite betekent dit dat wanneer er geen overschrijdingen van de daggemiddelde grenswaarde zijn, dit ook geldt voor de jaargemiddelde grenswaarde (Matthijsen & Koelemeijer, 2010), zie ook de figuur 'Daggemiddelde PM₁₀-concentratie'.

Beleid

Voor meer informatie over de beleidsaspecten van fijn stof, zie het onderwerp Fijnstofbeleid op de RIVM website en Deeltjesvormige luchtverontreiniging: beleid.

Gezondheidseffecten van fijn stof

Voor meer informatie over de gezondheidseffecten van fijn stof, zie het RIVM-onderwerp Gezondheidseffecten van fijn stof.

Modelberekeningen

Modelberekeningen, o.a. in het kader van het NSL, vullen de informatie verkregen uit de metingen aan. Voor 2015 geven deze berekeningen aan dat langs circa 5 kilometer weg of straat (per rijrichting) nog overschrijding van de afgeleide grenswaarde (31,2 µg/m³; zie 'normen') voorkwam (Van Zanten et al., 2016). Deze 5 kilometer is verdeeld over wegen in de provincies Limburg, Noord-Brabant, Zuid- en Noord-Holland. Ook traden in 2015 nabij 34 intensieve veehouderijen in Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Utrecht overschrijdingen van deze afgeleide grenswaarde op.

• Monitoring Nationaal Samenwerkingsprogramma Lucht (NSL)

Samen meten aan luchtkwaliteit

Naast het bestaande meetnet van het RIVM en partners, zijn in Nederland meer ontwikkelingen waarbij luchtkwaliteit wordt gemeten. Dat gebeurt steeds vaker met nieuwe sensortechnologie en door burgers. Een overzicht van deze projecten vindt u op het kennisportaal 'Samen meten aan luchtkwaliteit'.