Fijn stof (PM10) in lucht, 1992-2020

Gemiddelde concentratie van fijn stof daalt nog steeds

Fijnstof concentraties in de lucht zijn schadelijk voor de gezondheid van de mens. Daarom zijn er grenswaarden in de EU afgesproken waarboven de concentraties van fijnstof niet of zo kort mogelijk mogen voorkomen.
De gemiddelde concentratie fijn stof in Nederland neemt al jaren af. Dit blijkt uit de figuur in tabblad 'Trend 1972-2020' waarin historische metingen aan totaal stof (Total Suspended Particles (TSP); zie definitie in 'Technische toelichting') worden vergeleken met recentere totaal stof metingen (Buijsman (2008/2009), Hoogerbrugge et al., (2016)). In de periode 2008-2015 nam de jaargemiddelde concentratie gemiddeld 0,9 µg/m³ per jaar af. Er zijn echter wel forse verschillen van jaar op jaar door meteorologische fluctuaties. Deze trend zet zich ook in de meest recente jaren door, zoals de figuren in tabblad 'Jaargemiddelde' laten zien.
Fijn stof is een verzamelbegrip en duidt op zwevende deeltjes in de lucht (in de regel deeltjes met een diameter kleiner dan 10 micrometer; PM₁₀). Een volledige definitie is gegeven in de 'Technische toelichting'. De daling in de PM₁₀ concentraties door de jaren heen komt vooral door emissiebeperkende maatregelen bij verkeer, industrie en de energiesector. Zo is door strengere eisen aan motorvoertuigen (zoals het verplichtstellen van roetfilters) de uitstoot van fijn stof verminderd. Echter, mede door een toename van het aantal gereden kilometers, zwaardere voertuigen, hogere snelheden en een hogere belading is een deel van dit effect verloren gegaan (Hoogerbrugge et al., 2010; Matthijsen en Koelemeijer, 2010). Ook zijn emissiebeperkende maatregelen getroffen in de veehouderijsector. Deze maatregelen beïnvloeden voornamelijk de concentraties in het landelijke gebied.

Geen gemeten overschrijdingen van fijn stof grenswaarden in recente jaren

Vanaf 1998 treedt op geen enkele meetlocatie nog een overschrijding van de jaargemiddelde EU-grenswaarde van 40 µg/m³ op (EU, 2008). Er bestaat ook een daggemiddelde EU-grenswaarde die stelt dat er in een kalenderjaar niet meer dan 35 dagen mogen voorkomen met een daggemiddelde concentratie boven de 50 µg/m³. Een overschrijding van de daggemiddelde EU-grenswaarde treedt op meetlocaties sinds 2011 niet meer op, zoals de figuren in tabblad 'Overschrijdingen' laten zien. Vanaf 2007 bleven alle stedelijke achtergrondstations onder de grenswaarde van 35 dagen. Op regionale en verkeersbelaste meetlocaties werd deze voor het laatst in 2011 overschreden.

Lagere fijn stof concentraties door COVID-19 maatregelen

De COVID-19 maatregelen, die sinds half maart 2020 van kracht waren, zorgden voor minder emissies van fijn stof dan 'normaal' en dus ook voor lagere jaargemiddelde PM₁₀ concentraties dan normaal. De gemeten gemiddelde concentraties van PM₁₀ waren in 2020 lager dan op basis van de trend verwacht kon worden (Velders et al., 2021). De COVID-19 maatregelen zijn echter tijdelijk van aard. De verwachting is dat na opheffen ervan, de metingen weer concentraties laten zien die meer op de dalende lijn van de trend van 1993-2019 zullen liggen.

Modelberekeningen: lokaal overschrijdingen normen

De metingen laten op de meetlocaties geen overschrijdingen meer zien van de grenswaarden. Daarentegen laten modelberekeningen zien dat in de regio IJmond en nabij de Maasvlakte daggemiddelde concentraties voorkomen de nog wel boven de grenswaarde liggen. Ook komen in de regio IJmond lokaal nog concentraties voor boven die van de jaargemiddelde grenswaarde voor PM₁₀ (40 µg/m³). De modellen kunnen de concentraties berekenen op plekken waarvoor geen metingen ter plekke beschikbaar zijn. Zij maken daarbij wel gebruik van de metingen op locaties elders, samen met veel andere informatie. De figuur in tabblad 'Kaart 2020' geeft voor 2020 de ruimtelijke verdeling van de berekende grootschalige jaargemiddelde concentraties fijn stof weer. Het gaat hier om berekeningen voor de Grootschalige Concentratiekaarten Nederland (GCN) die het RIVM jaarlijks opstelt (Hoogerbrugge et al., 2021). Met aanvulling door decentrale overheden van lokale detailgegevens berekent het Nationaal Samenwerkingsprogramma Lucht (NSL) vervolgens dag- en jaargemiddelde concentraties en toetst zij op plaatsen waar mensen worden blootgesteld op mogelijke overschrijdingen van EU-grenswaarden (De Smet et al., 2020). Met metingen kan men op de meetlocatie wat zeggen over de luchtkwaliteit ter plaatse. Met modelberekeningen, die zijn gebaseerd op wettelijk vastgestelde en gevalideerde rekenmethoden, is het mogelijk een landsdekkend beeld te geven. Daardoor is het mogelijk dat op meetlocaties zelf geen overschrijdingen voorkomen, terwijl op andere plekken de modelberekeningen wel overschrijdingen laten zien.
In het noorden van Nederland zijn de PM₁₀-concentraties lager dan in het midden en zuiden. Dit verloop komt door een hogere bijdrage van buurlanden, lokale bronnen (zoals industrie en veehouderij) in het zuiden van Nederland en hogere aandelen van fijn stof die in de lucht wordt gevormd (zoals ammoniumnitraat, dat in de lucht wordt gevormd uit ammoniak en stikstofoxiden).

Daling aantal burgers blootgesteld boven oude WHO advieswaarde

In Nederland zijn in 2019 naar schatting ruim een half miljoen mensen blootgesteld aan concentraties boven de jaargemiddelde oude WHO-advieswaarde van 20 µg/m³ (WHO, 2005). Dit is fors lager dan in 2014, toen dit aantal nog op bijna twaalf miljoen werd geschat (De Smet et al., 2020). De gemeten jaargemiddelde PM₁₀ concentraties zijn de afgelopen 20 jaar gehalveerd en benaderen op de meeste plekken in Nederland de oude advieswaarde van 20 µg/m³.
Vanaf 2015 is het Nederlandse gemiddelde van de gemeten fijn stof concentratie door verkeer lager dan de oude WHO advieswaarde, met uitzondering van enkele verkeersbelaste meetlocaties waarvoor de jaargemiddelde fijn stof concentraties nog wel hoger is dan die advieswaarde. In 2020 met de COVID-19 maatregelen was het jaargemiddelde van de gemeten fijn stof concentraties voor alle meetlocaties, op drie verkeersbelaste locaties na, lager waren dan die WHO-advieswaarde. Maar kleine concentratieveranderingen rond een grens- of advieswaarde kunnen grote verschillen in aantallen blootgestelden boven deze waarde tot gevolg hebben.

Nieuwe striktere WHO advieswaarde

In september 2021 heeft de WHO nieuwe striktere advieswaarden gepubliceerd (WHO, 2021). Voor fijnstof (PM₁₀) is deze 15 µg/m³. De volgende update van deze indicator gaat nader in op het aantal burgers dat is blootgestelden aan concentraties boven deze striktere waarde.

Bronnen van fijn stof

Fijn stof bestaat uit een scala van stoffen uit verschillende bronnen. Afhankelijk van de bron verdeelt men fijn stof in een primaire en een secundaire fractie:

• De primaire fractie bestaat uit deeltjes die direct in de lucht komen door uitstoot van onder meer transport, industrie, houtstook, landbouw en natuurlijke bronnen zoals zeezout. De zeezoutbijdrage varieert van 5 µg/m³ langs de kust tot 1 µg/m³ in Limburg.
• Secundair fijn stof bestaat uit deeltjes die in de atmosfeer ontstaan door chemische reacties tussen gassen (NH₃, NO_x, SO₂, VOS) en/of al aanwezige deeltjes (Maas en Grennfelt, 2016). Tijdens overschrijdingen van de dagwaarde van fijn stof kan het aandeel van secundair fijn stof oplopen tot 80% van de totale PM₁₀-concentratie (Joaquin, 2015). Vooral ammoniak uit de landbouw en stikstofoxiden uit verkeer en industrie dragen bij aan deze fractie.

Nationaal beleid

Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL)
De Rijksoverheid werkt aan een voortdurende verbetering van de luchtkwaliteit in Nederland. Daarom bestaat er sinds 2009 het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) dat jaarlijks de voorgang in het halen van de wettelijke normen voor de luchtkwaliteit monitort en rapporteert. Het is onderdeel van de Wet milieubeheer. Dit programma stopt bij de inwerkingtreding van de Omgevingswet (naar verwachting: 1 juli 2022). De wettelijk verplichte monitoring en rapportage vindt in licht aangepaste vorm doorgang onder de Omgevingswet.
Schone Lucht Akkoord (SLA)
Het Rijk heeft sinds januari 2020 het Schone Lucht Akkoord (SLA) afgesloten met een groot aantal gemeenten en alle provincies. Het doel van het SLA is om in 2030 minimaal 50 procent minder gezondheidsschade te behalen ten opzichte van 2016, voor zover die schade veroorzaakt wordt door binnenlandse bronnen. Het aantal aangesloten gemeenten groeit nog en alle provincies zullen deelnemen. Zie ook SLA op het Informatiepunt Leefomgeving (IPLO).
Voor meer informatie over de beleidsaspecten van fijn stof, zie het onderwerp Fijnstofbeleid op de RIVM website en Informatie over fijn stof Infomil.

Gezondheidseffecten van fijn stof

Voor meer informatie over de gezondheidseffecten van fijn stof, zie het RIVM-onderwerp Gezondheidseffecten van fijn stof en Effecten van het Schone Lucht Akkoord op gezondheid in Nederland.

Samen meten aan luchtkwaliteit

Naast het bestaande meetnet van het RIVM en partners, zijn in Nederland meer ontwikkelingen waarbij luchtkwaliteit wordt gemeten. Dat gebeurt steeds vaker met nieuwe sensortechnologie en door burgers. Een overzicht van deze projecten vindt u op het kennisportaal 'Samen meten aan luchtkwaliteit'.