Winning en verbruik van oppervlaktedelfstoffen, 2000-2016

Winning van oppervlaktedelfstoffen

In Nederland worden grote hoeveelheden oppervlaktedelfstoffen gewonnen: grind, industriezand, ophoogzand, klei en mergel. Deze zogenaamde primaire bouwgrondstoffen worden gebruikt in de bouw, zowel voor de bouw van woningen, flats en kantoorgebouwen, als ook voor de aanleg van wegen, bruggen en viaducten.
De reguliere winning van primaire bouwgrondstoffen in Nederland bedraagt de afgelopen tien jaar ongeveer 55 à 80 (gemiddeld 65) miljoen ton per jaar. Hiervan bestaat 7 procent uit grove granulaten (vooral grind), 18 procent uit fijne granulaten (vooral beton- en metselzand), 66 procent uit ophoogzand en 9 procent uit overige bouwgrondstoffen (overig industriezand, klei en mergel). Naast de reguliere winning vindt in de Noordzee ook nog niet-reguliere winning van ophoogzand plaats. Dit ophoogzand wordt gebruikt voor kustverdediging en voor landaanwinning (zoals de aanleg van de Tweede Maasvlakte). De niet-reguliere winning betreft grote hoeveelheden, die van jaar tot jaar sterk kunnen wisselen.

• Rapportage Monitoring bouwgrondstoffen

Winplaatsen

Klei, zand en grind komen in de Nederlandse bodem voor, maar niet overal in dezelfde samenstelling en vaak in verschillende bodemlagen. Bruikbare klei en grof industriezand komt vooral voor in oost en zuid Nederland, bovenstrooms langs de grote rivieren (Rijn en Maas). Verder stroomopwaarts langs de Maas zijn grindvoorkomens aanwezig in Midden- en Zuid-Limburg. Het fijnere ophoogzand wordt overal in Nederland aangetroffen en ook in de Noordzee. Mergel komt voor in Zuid-Limburg en in Gelderland (bij Winterswijk).
De meeste oppervlaktedelfstoffen worden gewonnen in enkele Rijkswateren: Noordzee, Zeeuwse Delta en IJsselmeer. Dit betreft hoofdzakelijk ophoogzand. Voor de landlocaties ligt het zwaartepunt in de provincies Limburg, Gelderland en Brabant. Dat zijn ook de provincies waar het meeste beton- en metselzand en grind gewonnen wordt.

Verbruik van oppervlaktedelfstoffen

Grind, steenslag en beton- en metselzand (industriezand) worden als toeslagmaterialen gebruikt in de beton- en asfaltindustrie. Overig industriezand wordt gebruikt in de kalkzandsteenindustrie (kalkzandsteenzand) en voor specifieke hoogwaardige toepassingen (zilverzand). Ophoogzand wordt in grote hoeveelheden gebruikt voor het bouwrijp maken van woongebieden en bedrijventerreinen en voor de aanleg van wegen en andere infrastructuur. Klei wordt gebruikt in de baksteenindustrie en voor de aanleg van dijken.

Zelfvoorzienendheid, invoer en uitvoer

Gelet op de zand- en grindvoorkomens kan Nederland voorzien in de eigen behoefte aan ophoogzand en klei, in een groot deel van de eigen behoefte aan industriezand, en in ongeveer de helft van de eigen grindbehoefte.
Aanvullende invoer van grind, gebroken rots en natuursteen en (grovere) industriezanden vindt plaats vanuit Duitsland, België, Engeland en voor een deel zelfs verder weg uit Europa. Omgekeerd vindt er uitvoer plaats naar België van (fijnere) industriezanden en van ophoogzand.
De winning van mergel in Nederland wordt na 2018 grotendeels afgebouwd, maar vlak over de grens in België wordt voldoende mergel gewonnen om in de Nederlandse behoefte te kunnen voorzien.

Beleid

Het beleid voor de winning van bouwgrondstoffen is vastgelegd in de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR, 2012) en in de nog in voorbereiding zijnde Structuurvisie Ondergrond (STRONG, ontwerp 2016). In deze structuurvisies is opgenomen dat de winning van oppervlaktedelfstoffen een nationaal belang dient. Dit omdat sprake is van een blijvende behoefte aan bouwgrondstoffen en ook omdat de mogelijkheden voor import beperkt zijn en omdat de winningsmogelijkheden ongelijk over Nederland zijn verdeeld.
Voor de Noordzee is de zandwinning geregeld in het Nationaal Waterplan 2016-2021 (NWP2, 2015). Voor het landgebied en voor de grote wateren is belangrijk dat alle maatschappelijk aanvaardbare winmogelijkheden worden benut. Daartoe moeten projecten voor de winning van bouwgrondstoffen ook andere functies hebben dan grondstoffenvoorziening (multifunctionaliteit). Hierbij kan gedacht worden aan combinatie met rivierverruiming, waterberging, natuur, recreatie, wonen aan het water e.d. Overeenkomstig de uitgangspunten uit de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte is het beleid voor de winning op landlocaties gedecentraliseerd.
Met het afbouwen van de Rijksregie in 2003 is de rol van de markt toegenomen. Het Rijk monitort nog wel de ontwikkelingen en bepaalt op basis hiervan of een ruimtelijke interventie via het instrumentarium van de Wet ruimtelijke ordening (Wro) nodig is.