Nutriëntenoverschotten in de landbouw, 1970-2021

Nutriëntenoverschotten groeien tussen 1970 en 1986

Tussen 1970 en 1986 zijn de stikstof- en fosforoverschotten in de landbouw snel toegenomen door de groeiende niet-grondgebonden (intensieve) veehouderij.

Ontwikkeling stikstofoverschot

Tussen 1986 en 2006 halveerde het stikstofoverschot in de landbouw van 775 naar 386 miljoen kg N. In de jaren daarna daalde het overschot verder met 20 procent naar 307 miljoen kg N in 2020. In 2015 en 2016 steeg het overschot in vergelijking met de jaren ervoor, gevolgd door een kleine daling in 2017. In 2018 was er weer een redelijke stijging zichtbaar door de droge zomer van dat jaar, maar in 2019 is dit weer behoorlijk gedaald door betere weersomstandigheden. In 2020 zien we weer een stijging vanwege variabelen als kunstmest en krachtvoer die wat toenamen. In 2021 daalde de kunstmest en krachtvoercijfers weer. Verder zien we in 2021 een daling van het overschot door een laag stikstofgehalte in gras dat als ruwvoer dient en een kleinere varkens- en pluimveestapel.

Oorzaken daling stikstofoverschot

Het stikstofoverschot is vooral gedaald door een steeds lagere kunstmesttoediening (vanaf 1999) en kleinere productie van dierlijke mest (vooral tussen 1994 en 2004). In 2017 zien we een stijging van de stikstof in dierlijke mest en kunstmest, maar dit wordt gecompenseerd door een hogere afvoer via gewassen. Ook komt er minder stikstof via mest op landbouwgrond terecht doordat er steeds meer mest wordt afgezet buiten de landbouw (o.a. mestverwerking en export naar het buitenland). Tussen 2011 en 2021 werd 21 procent van de stikstof uit dierlijke mest buiten de landbouw afgezet. Tussen 2006 en 2010 was dit aandeel 14 procent, tussen 2001 en 2005 9 procent en in de jaren negentig schommelde het rond de 5 procent.

Benuttingsgraad stikstof

De aangevoerde meststoffen op landbouwgrond worden steeds beter benut. In 2021 werd 61 procent van de op landbouwgrond aangevoerde stikstof omgezet in plantaardige productie. Dit percentage nam toe van rond 47 procent in de jaren negentig naar 52 procent in de periode 2001-2005, en 57 procent in de periode 2006-2010.

Ontwikkeling fosforoverschot en fosforbenutting

De afgelopen jaren is het fosforoverschot in de landbouw nagenoeg verdwenen, hetgeen betekent dat de fosforbenutting op landbouwgrond bijna 100 procent bedraagt. In 2021 was de benutting 94 procent. Gemiddeld voor de periode 2011-2016 is de fosforbenutting 89 procent. Tussen 2006 en 2010 schommelde het rond de 73 procent, tussen 2001 en 2005 rond 64 procent en in de jaren negentig rond 50 procent.

Oorzaken daling fosforoverschot

Het fosforoverschot op landbouwgrond is de afgelopen 10 jaar gedaald doordat er minder fosfor via kunstmest wordt gebruikt en er steeds meer dierlijke mest buiten de landbouw wordt afgezet. Het aandeel van deze afzet in de dierlijke mestproductie bedroeg tussen 2011 en 2021 voor fosfor 33 procent, terwijl dit tussen 2006 en 2010 nog 18 procent was en in de jaren negentig nog rond de 6 procent schommelde. Ook is er sinds 1 januari 2018, het stelsel van fosfaatrechten voor melkvee wat fosforoverschot heeft doen dalen.

Beleid

Om aan de Europese Nitraatrichtlijn (1991) te kunnen voldoen werd in 1998 het systeem van de mestboekhouding (1987) vervangen door het mineralenaangiftesysteem (MINAS). In MINAS werd per bedrijf vastgesteld hoe groot het stikstof- en fosfaatoverschot mocht zijn (MINAS verliesnormen; deze werden in de loop der jaren geleidelijk aangescherpt).
Om voldoende afzetmogelijkheden voor mest te borgen werd in 2002 een stelsel van mestafzetovereenkomsten (MAO's) ingevoerd. Veehouders die te veel mest produceerden waren verplicht MAO's af te sluiten met bijvoorbeeld akkerbouwbedrijven, minder intensieve veehouderijen of mestverwerkende bedrijven.
In 2006 werden MINAS en het MAO-stelsel afgeschaft en voerde Nederland een nieuw mestbeleid in op basis van gebruiksnormen in plaats van verliesnormen. Naast allerlei andere maatregelen zijn de gebruiksnormen tussen 2006 en 2021 voortdurend aangescherpt, en werden de gebruiksnormen voor fosfaat vanaf 2010 afhankelijk van de fosfaattoestand van de bodem. Als aanvullend beleid wordt ook de mestproductie begrensd: in termen van stikstof en fosfaat mag de jaarlijkse Nederlandse mestproductie het niveau van 2002 niet overschrijden (stikstof- en fosfaatplafonds).

• Mestproductie door de veestapel, 1986-2023
• Milieudruk thema Vermesting: inleiding en beleid
•  

Invloed van het weer

De schommelingen in de overschotten die jaarlijks optreden, hangen samen met oogstverschillen door jaarlijks wisselende weersomstandigheden. In de grafiek zijn deze schommelingen voor de periode tot 1986 niet zichtbaar omdat destijds het overschot niet jaarlijks berekend werd.