Nitraat in het uitspoelend water onder landbouwbedrijven, 1992-2022

De gemiddelde nitraatconcentratie daalt in alle regio’s

Sinds het begin van de jaren 90 is de gemiddelde nitraatconcentratie in het uitspoelend water op landbouwbedrijven flink afgenomen. In de periode 2018-2022 steeg de gemiddelde nitraatconcentratie door invloed van droogte. Door droogte vindt er indikking  van het bodemvocht plaats en is er een verminderde opname van nutriënten door gewassen. Daarnaast zijn de droge omstandigheden minder gunstig voor denitrificatie, het proces waarbij nitraat wordt afgebroken in de bodem. In 2022 lijkt het effect van deze droogte te zijn afgenomen en dalen de nitraatconcentraties in het uitspoelend water in alle regio’s.

De nitraatconcentratie in het uitspoelend water heeft een sterke relatie met de grondsoort en de daaraan gekoppelde waterhuishouding in een gebied. Dat laten de resultaten van het Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid (LMM) zien. In nattere en organisch rijkere gronden, zoals klei- en veengrond, wordt nitraat in grotere mate omgezet in stikstofgas en lachgas (denitrificatie). De hoogste nitraatconcentraties worden dan ook gemeten in de Lössregio en in de Zandregio en de laagste concentraties in de Kleiregio en Veenregio. Hoewel de gemiddelde nitraatconcentratie in de Veenregio veel lager is dan in de andere regio’s, is de totale hoeveelheid stikstof in het uitspoelende water vergelijkbaar met die van de Kleiregio. In de Veenregio is een groot deel van de stikstof namelijk aanwezig in de vorm van ammonium en/of organisch gebonden stikstof. 

Toestand nitraatuitspoeling 2022

Het LMM monitort de effecten van het mestbeleid. Daarvoor wordt de nitraatconcentratie in het bovenste grondwater gemeten: het uitspoelend water. Dat is het water dat uitspoelt uit de wortelzone. De gemeten nitraatconcentraties in de vier LMM-regio’s zijn vergeleken met de Europese nitraatnorm van 50 mg/l. Deze vergelijking geeft een indicatie van de ontwikkeling van de waterkwaliteit. 

In 2022 is het percentage bedrijven met een nitraatconcentratie die voldoet aan de EU-norm het hoogst in de Veenregio en het laagst in de Lössregio. In alle regio's is het percentage bedrijven dat voldoet aan de EU- norm toegenomen ten opzichte van 2021.

Per regio is het percentage onderzochte bedrijven met een nitraatconcentratie lager dan de norm als volgt in 2022:

Kleiregio      87%      (in 2021: 78%) 
Lössregio    42%       (in 2021: 39%)
Veenregio   100%    (in 2021: 95%)
Zandregio    57%      (in 2021: 39%)

In de zandgebieden van Noord-Brabant en Limburg (Zuidelijk Zandgebied) is de gemiddelde nitraatconcentratie hoger dan in de zandgebieden in het noorden en midden van het land. Dat komt onder meer doordat hier meer uitspoelingsgevoelige akkerbouwgewassen worden geteeld. Ook komen hier meer drogere bodems voor, die gevoeliger zijn voor uitspoeling van stikstof.

Einde derogatie 

Sinds 2006 mag een deel van de agrarische bedrijven in Nederland meer stikstof, afkomstig van dierlijke mest, op hun land gebruiken dan de algemene gebruiksnorm die de Europese Nitraatrichtlijn voorschrijft. Deze bedrijven moeten hiervoor wel aan specifieke voorwaarden voldoen. Zo moet bijvoorbeeld 80% van het bedrijfsareaal bestaan uit grasland. Deze verruiming heet derogatie. 

De waterkwaliteit in Nederland is de afgelopen jaren onvoldoende verbeterd volgens de Europese Commissie. Daarom zal de Europese Commissie vanaf 2026 geen derogatie meer verlenen aan Nederland. De derogatie wordt vanaf 2023 afgebouwd. De maximale gift van dierlijke mest op deze bedrijven neemt stapsgewijs af van 250 naar 170 kilogram stikstof per hectare per jaar.

Vanaf 2023 is er geen derogatie meer mogelijk voor percelen in Natura 2000-gebieden en grondwaterbeschermingsgebieden. Met een derogatievergunning mogen bedrijven in 2024 maximaal 230 kg stikstof per hectare uit dierlijke mest gebruiken op landbouwgrond (RVO, 2024). Daarnaast is er een lagere gebruiksnorm van 210 kg/ha voor de met nutriënten verontreinigde gebieden. Vanaf 2024 geldt deze norm ook voor percelen die in een derogatievrije zone liggen. Derogatievrije zones zijn buffers met een straal van 250 meter rondom bepaalde Natura 2000-gebieden. 

Belang van nitraat in uitspoelingswater

De landbouwsector gebruikt meststoffen die stikstof en/of fosfor bevatten. Nitraat is één van de vormen waarin stikstof voorkomt in de bodem. Voor planten is nitraat een belangrijke voedingsstof om te kunnen groeien. 

Nitraat dat niet door planten wordt opgenomen, wordt door bacteriën in de bodem afgebroken, spoelt uit naar het grondwater of belandt rechtstreeks in het oppervlaktewater. Dat kan verschillende problemen opleveren. Grondwater kan door  teveel nitraat onbruikbaar worden als bron voor drinkwater. Ook kan er door een overvloed aan voedingstoffen in het water eutrofiëring plaatsvinden. Eutrofiëring kan leiden tot sterke algengroei en een tekort aan zuurstof in het water. Daardoor neemt de biodiversiteit af. Ook blauwalgen die de zwemwaterkwaliteit bedreigen zijn een gevolg van teveel voedingstoffen in het water. 

Volgens de Europese Nitraatrichtlijn (Richtlijn 91/676/EEG) mag water voor menselijke consumptie niet meer dan 50 mg nitraat per liter bevatten. De Nitraatrichtlijn is sinds 1991 van kracht en heeft als doel de drinkwaterwinningen te beschermen en eutrofiëring van het watermilieu te voorkomen. De nitraatnorm komt voort uit de Drinkwaterrichtlijn (Richtlijn (EU) 2020/2184).

De Europese Kaderrichtlijn Water (Richtlijn 2000/60/EG) stelt ecologische en chemische doelen voor het grond- en oppervlaktewater. Ook voor het behalen van deze doelen mogen de nutriëntenconcentraties in het water niet te hoog zijn. Voor de ecologie zijn, afhankelijk van het watertype, de benodigde stikstof doelen een factor 3 tot 4 lager dan het doel van 50 mg/l uit de Nitraatrichtlijn.8.

Vergelijking met indicator 'Nitraat in grondwater'

Het verschil tussen de indicator ‘Nitraat in het uitspoelend water onder landbouwbedrijven’ en de indicator ‘Nitraat in grondwater onder landbouwgrond’ is de diepte waarop gemeten wordt. Bij de eerstgenoemde indicator gaat het om het uitspoelingswater, dat wil zeggen het water dat uitspoelt uit de wortelzone. Hiermee kan de meest directe invloed van de landbouw op de kwaliteit van het grondwater worden waargenomen. De indicator ‘Nitraat in grondwater onder landbouwgrond’ gaat over het grondwater op 5 tot 30 meter diepte. In dit diepere grondwater duurt het veel langer voordat de gevolgen van veranderingen in mestgebruik te zien zijn.