Natuurareaal op het land 1900-2012

Bosareaal neemt al een eeuw toe

Door bebossing van heidegronden zijn in de eerste helft van de 20ste eeuw grote boscomplexen met vooral naaldhout ontstaan. Ook na 1990 heeft de rijksoverheid de bosuitbreiding actief gestimuleerd omdat er een grote behoefte was aan extra recreatieve mogelijkheden, aan een vergroting van de oppervlakte natuur en aan hout als grondstof (LNV 1993). Bossen werden aangelegd op landbouwgronden of voor de Randstadgroenstructuur. Deze nieuw aangelegde bossen zijn vrijwel allemaal gemengde loofbossen met inheemse boomsoorten. De laatste jaren zijn anderzijds ook weer enkele duizenden ha bos omgevormd in heideterreinen.

Heide en hoogveen areaal geminimaliseerd maar neemt door natuurbeleid weer toe

In 1833 bedroeg de totale oppervlakte heide 600.000 ha. Vanaf die tijd is de oppervlakte snel afgenomen. In de tweede helft van de 19e eeuw begon men heide- en stuifzandgebieden te bebossen voor de mijnbouw. Ook begon men met de verdeling van de markegronden, de gemeenschappelijke gronden van de grotere boeren, om deze te kunnen ontginnen. Rond 1900 was er nog 450.000 ha heide (inclusief hoogveen) over. De grootste vermindering van de oppervlakte heide vond plaats in de crisistijd na 1930 toen de heide grootschalig werd ontgonnen voor landbouwgrond. Nadat in de jaren zestig de ontginningen gestopt waren, veroorzaakte het achterwege blijven van het traditionele landgebruik natuurlijke verruiging en bosopslag waardoor het areaal heide nog verder afnam. In 1990 was er nog ca. 50.0000 ha heide (inclusief hoogveen) over.
Het hoogveen is vooral verdwenen als gevolg van turfwinning en ontwatering. In 1900 bedroeg het areaal hoogveen ongeveer 90.000 ha, waarvan in 2012 nog circa 6.000 ha (LGN7) over was. De oppervlakte levend hoogveen, waar nog veenvorming optreedt, is in Nederland zeer beperkt. Het Bargerveen, het Witterveld en fragmenten in de Peel zijn voorbeelden van gebieden waar levend hoogveen aanwezig is.

Kruidenrijke graslanden van landbouw naar natuurbescherming

Hoewel bijna alle graslanden in het begin van de 20^e eeuw in landbouwkundig gebruik waren, was de plantengroei kruidenrijker en structuurrijker dan het huidige agrarisch grasland. De zeer soortenrijke kalkgraslanden, heischrale graslanden, blauwgraslanden, dotterbloemhooilanden en stroomdalgraslanden zijn door de landbouwintensiveringen inmiddels zeer zeldzaam geworden. Zelfs kamgrasweide - dat tot omstreeks 1960 het meest algemeen voorkomende graslandtype was - valt nu bijna geheel onder de natuurbescherming (Kruijne et al., 1963; Weeda et al., 2002). We noemen deze graslanden nu half-natuurlijke graslanden. Het areaal van deze half-natuurlijke graslanden neemt sinds 1990 weer toe door natuurontwikkeling in de uitbreiding van het natuurnetwerk.

Wat is natuur in Nederland?

Natuur is 'dat wat de mens om zich heen ziet als niet door hem gewijzigd' (www.vandale.nl). Uit deze omschrijving vloeit voort dat natuur heel verschillend kan worden gezien en ervaren. Er wordt verschillend gedacht over wat wel of geen natuur is. Vaak worden de spontane vestiging en zelfordening van planten- en diersoorten als scheidend criterium genomen. Een ingezaaid grasland is dan geen natuur, maar de spontane vestiging van soorten ('onkruid') in akkers wel. Uitgestrekte heidevelden, bijv. op de Veluwe, zijn het resultaat van historisch landgebruik, maar de planten- en diersoorten van de heide hebben zich er zonder directe sturing door de mens gevestigd en uitgebreid. Een heide blijft echter in veel gevallen geen heide als de mens niet op een zeker moment ingrijpt en daarmee ontwikkeling naar bos tegengaat. Daarom wordt de term 'half-natuurlijk' gebruikt voor natuur waarbij de mens de spontane ontwikkeling beïnvloedt door op zijn tijd in te grijpen door bijvoorbeeld te maaien of te plaggen of opslag te verwijderen. Deze beïnvloeding kan variëren in frequentie en intensiteit. Als er sprake is van een combinatie met andere functies, waarbij natuur geen hoofd- maar nevenfunctie is, zoals agrarische productie, commerciële bosbouw of intensieve recreatie, dan wordt de term 'multifunctionele natuur' gebruikt.
Spontane vestiging van planten- en diersoorten komt overal voor. Door intensivering van het landgebruik voor de productiefunctie zijn veel soorten uit het agrarisch gebied verdwenen. In natuurgebieden wordt getracht het leefgebied van deze soorten te beschermen en in stand te houden, indien nodig ten koste van andere functies. In deze indicator is aan de hand van kaarten het areaal natuur in natuurgebieden voor de ecosysteemtypen bos, heide, open duinen, moeras en half-natuurlijk grasland berekend. Het oppervlaktewater is in deze indicator niet meegenomen.

• Index Natuur en Landschap
• Oppervlaktewater in Nederland

Beleid Natuurnetwerk Nederland

Het Nationale Natuurnetwerk Nederland (NNN), voorheen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), werd in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan van het ministerie van LNV. Het doel is de achteruitgang van het areaal aan natuur en van de biodiversiteit te stoppen door een ruimtelijk samenhangend netwerk van natuurgebieden te creëren. Dit wordt gedaan door natuurgebieden te vergroten en met elkaar te verbinden met faunapassages zodat meer soorten een geschikt leefgebied vinden en populaties van veel soorten duurzaam kunnen voortbestaan. Grote eenheden natuur zijn tevens gunstig om water- en milieucondities te verbeteren. Natuurgebieden worden vergroot en met elkaar verbonden door verwerving, inrichting en beheer (natuurontwikkeling) van aangrenzende en tussenliggende landbouwgronden. Deze nieuwe natuur bestaat vooral uit half-natuurlijke graslanden en weidevogelgraslanden en in mindere mate uit moeras, bos en heide.

• Begrenzing van het Natuurnetwerk en de Natura 2000-gebieden
• Ruimtelijke samenhang natuurgebieden
• Gebiedsgrootte terrestrische ecosystemen

In 2013 zijn in het Natuurpact afspraken gemaakt tussen Rijk en provincies over het natuurbeleid en de realisatie van het natuurnetwerk. Hoewel de realisatie van het natuurwerk is gedecentraliseerd naar provincies is het nog steeds een belangrijk onderdeel van de Rijksnatuurvisie uit 2014.