Fauna van zoet water en moeras, 1990-2018

Trend fauna in zoet water en moeras

Populaties van fauna kenmerkend voor zoetwater en moeras laten sinds 1990 een toename zien van 40%. Er zijn 76 soorten vooruitgegaan en 39 achteruit. Het betreft 142 soorten vissen, broedvogels, amfibieën, libellen, zoogdieren en vlinders. De laatste tien jaar is de trend gestabiliseerd. In vergelijking met de trend op het land is de trend in het zoete water de afgelopen decennia positiever.

Ontwikkeling zoetwater en moeras

Een deel van de Nederlandse fauna is grotendeels of geheel afhankelijk van een goede kwaliteit van aquatische habitats, als rivieren, meren, kanalen en sloten. Vooral in de lage delen van Nederland zijn er ook veel natuurgebieden met moerassen. Moerassen zijn drassige tot natte terreinen, bestaande uit open water, verlandingsvegetaties, rietvelden, ruigten en moerasbossen. Als delta van de Rijn en de Maas heeft Nederland vele natuurlijke moerassen. Daarnaast zijn moerassen ontstaan door turfwinning. Moerassen vormen soms uitgebreide gebieden, maar er zijn ook veel smalle moerassige zones langs meren, plassen en andere wateren. Moeras ontstaat door het dichtgroeien van open water, waarna verlanding op gang komt. Door natuurlijke successie ontstaat uiteindelijk moerasbos of moerasheide. Bij moerassen langs rivieren en beken begint de successie steeds opnieuw als gevolg van overstromingen. In moerassen met stilstaand en zwakstromend water treedt echter vaak veroudering op; dat wil zeggen dat jonge verlandingsstadia verdwijnen of alleen met intensief beheer in stand kunnen worden gehouden. Daar komt bij dat jonge verlandingsstadia nauwelijks ontstaan bij slechte waterkwaliteit en bij onnatuurlijke waterstandsfluctuaties. Natuurlijke peilfluctuatie houdt in dat er 's winters hoge waterpeilen zijn en 's zomers juist lage peilen. Vaak worden de waterpeilen echter in zomer en winter min of meer gelijk gehouden door het in- en uitlaten van water. Verder worden in veenmoerassen nog nauwelijks petgaten gegraven, een activiteit waardoor de verlanding opnieuw kan beginnen. Zulke petgaten werden voorheen op grote schaal gegraven voor de turfwinning.
Aan de landzijde in veel moerassen treedt een sterke verruiging, verstruiking, en versnelde bosvorming op. Dat gebeurt door vermesting en verdroging en het wegvallen van het kleinschalige rietbeheer van moerassen.
Het herstel van populaties van kenmerkende soorten dat is opgetreden na een lange periode van afname komt vooral door een verbeterde waterkwaliteit van de zoete wateren dankzij nationaal en internationaal milieubeleid, al gaat de verbetering langzaam en is die kwaliteit nog altijd niet voldoende.

• Milieucondities in water en natuurgebieden, 1990 - 2014
• Fysisch-chemische waterkwaliteit KRW, 2021
• Vegetatie van open moerassen, 1999-2020
• Waterkwaliteit KRW, 2022

Trends en oorzaken per soortgroep

De zoetwatervissen waren sinds 1990 stabiel. Echter, wanneer een opsplitsing gemaakt wordt in soorten die aan schoon water gebonden zijn en soorten die een mate van vervuiling kunnen verdragen, blijkt dat de soorten van schoon water vooruit zijn gegaan en de tolerantere soorten achteruit; de laatste tien jaar is de trend van beide groepen gestabiliseerd. Naast de verbeterde waterkwaliteit neemt na een lange periode van kanalisaties het aantal natuurvriendelijke oevers toe, wat voor vissen paai-, schuil- en opgroeigebieden oplevert en ook gunstig is voor libellen. Vissoorten moeten daarnaast het schonere water wel kunnen bereiken en dat kan alleen als er geen barrières tussen en binnen waterlopen bestaan. Daartoe worden steeds meer vispassages aangelegd die vissen als de winde helpen om van het ene naar het andere gebied te trekken. De libellen zijn vooruitgegaan en bleven sinds 2003 stabiel. Deze groep heeft ook duidelijk geprofiteerd van de verbeterde waterkwaliteit.
De broedvogels van moerassen namen gestaag toe. Moerassen, worden nu beschermd en hersteld, waarmee het areaal moeras toeneemt. Met name moerasvogels van struiken, ruigten en jonge bossen in moerassen profiteren. Daarnaast laten soorten die in Afrika overwinteren zoals purperreiger, sprinkhaanzanger, rietzanger, snor en kleine karekiet een positieve trend zien omdat de regenval in Afrika de laatste jaren weer gunstig was. Rietvogels in moerassen hebben het juist moeilijk door het verdwijnen van rietkragen.
Ook de amfibieën namen sinds 1990 toe, maar nemen sinds 2008 weer af. Deze recente afname is vrijwel geheel toe te schrijven aan de vuursalamander, die bijna is verdwenen. Op de rugstreeppad na, die de laatste tien jaar ook wat achteruit is gegaan, bleven de andere amfibieën stabiel of namen ze toe.
De voor zoetwater en moeras kenmerkende vleermuizen (meervleermuis en watervleermuis) gingen vooruit. De verbeterde waterkwaliteit heeft ook bijgedragen aan het succes van de herintroductie van de otter. Zonder die verbetering was men overigens niet tot uitzetten overgegaan.
De grote vuurvlinder, een karakteristieke soort van laagveenmoerassen, heeft het moeilijk. De vlinders leven in een afwisseling van open rietlanden met waterzuringplanten voor de voortplanting en bloemrijke ruigtes voor het drinken van nectar. Deze vlinder is voor zijn voortplanting gebonden aan een heel specifiek vegetatietype dat alleen ontstaat waar open water begint te verlanden tot moerasbos. Het aantal vlinders is klein en fluctueert sterk, waarmee het risico van uitsterven groot is geworden. Vooral de overleving van eitjes en rupsjes is belangrijk voor het voortbestaan van de soort. Gunstig maaibeheer en waterpeilbeheer kunnen de overleving van eitjes en rupsen beïnvloeden.

• Trend van zoetwatervissen, 1990-2023
• Trend broedvogels van moeras en zoet water, 1990-2023
• Trend van amfibieën, 1997-2022
• Trend van libellen, 1850-2023
• Otter, 2002-2021/2022
• Vlinders van de Habitatrichtlijn, 1992-2023