Realisatie Natuurnetwerk - verwerving en inrichting, 1990-2022

De oppervlakte verworven gronden is sinds 1990 geleidelijk toegenomen 

Door de verwerving van landbouwgronden voor ontwikkeling van nieuwe natuur worden bestaande natuurgebieden vergroot en met elkaar verbonden tot een netwerk van natuurgebieden: het Natuurnetwerk Nederland (NNN). In 2022 is voor realisatie van het NNN is in 2022 5.886 ha grond voor nieuwe natuur beschikbaar gekomen. De oppervlakte verworven gronden (inclusief functiewijziging) is daarmee toegenomen tot ruim 123.000 ha op 1 januari 2023.

Sinds 2015 rapporteren provincies geen afzonderlijke cijfers meer over functiewijziging, maar zijn deze oppervlakten onderdeel van het totaal oppervlak ‘verworven’ gronden voor natuur. Functiewijziging betekent dat deze gronden in particulier eigendom blijven, en de ontwikkeling van nieuw natuur wordt dan ook wel ‘zelfrealisatie’ of particulier natuurbeheer genoemd. Deze gronden krijgen de bestemming ‘natuurgrond’ (wijziging in bestemmingsplan en notarieel vastgelegde kwalitatieve verplichting), waarbij de afwaardering naar natuurgrond financieel wordt gecompenseerd met de subsidie Functieverandering. De verwachtingen bij de provincies over het vergroten van het NNN door zelfrealisatie waren aanvankelijk hoog, waarbij boeren en particulieren nieuwe natuur zouden aanleggen op eigen grond. In de praktijk blijkt onder boeren minder belangstelling voor zelfrealisatie dan verwacht en zetten veel provincies inmiddels ook weer in op grondverwerving en zelfs onteigening (Kuindersma et al., 2020). 

Tempo van inrichting nieuwe natuur neemt geleidelijk af

Zoals in het Natuurpact (EZ, 2013) is afgesproken, richten de provincies in de periode 2011-2027 minimaal 80.000 ha nieuwe natuur in om het NNN te realiseren. In 2022 is 2.944 ha ingericht als nieuwe natuur, waardoor de hoeveelheid ingerichte nieuwe natuur sinds 2011 bijna 49.000 ha beslaat (IPO & LNV, 2021). De voortgang is groter dan in voorgaande jaren, maar nog onvoldoende om de doelstelling in 2027 te halen. Wanneer de realisatie in hetzelfde tempo als de laatste vier jaar doorgaat, is de realisatie van de 80.000 ha pas te verwachten omstreeks 2036. Volgens de provincies verliep de inrichting in de eerste jaren na de herijking van het NNN in 2011 snel omdat veel gronden al vóór 2011 waren aangekocht. De verwachting is dat verwerving en functiewijziging van gronden voor nieuwe natuur de komende jaren nog lastig zal worden, omdat men afhankelijk is van de medewerking van grondeigenaren (PBL & WUR, 2017; 2020). Versnelling is nodig om het doel van 80.000 ha ingerichte natuur eind 2027 te behalen. Daarom hebben de provincies eind 2021 in samenwerking met het ministerie van LNV een Taskforce ‘Versnelling inrichting restopgave 80.000 ha extra natuur’ opgestart.

Ieder jaar vinden bij de provincies kleine correcties plaats in de oppervlaktes verworven en ingerichte natuurgronden. Dit gebeurt vanwege de complexiteit bij het zorgvuldig registreren van (gedetailleerde) geo-informatie. Zo telt in 2021 van de 1.922 ha ingerichte natuur door correctie achteraf, maar 1.247 ha mee voor realisatie van de 80.000 hectare nieuwe natuur door een data-correctie in de provincie Limburg van 675 ha. In 2002 en 2006 hebben relatief grotere datacorrecties plaatsgevonden waarbij het oppervlak ingerichte natuur met duizenden hectaren naar beneden is bijgesteld (zie twee dips in 2002 en in 2006 voor ingerichte nieuwe natuur). Destijds bleek na inventarisatie in het kader van het project 'Nulmeting op kaart' een deel van de ingerichte gronden nog niet te voldoen aan voorwaarden voor de geambieerde natuur. Deze zijn daarom niet langer als ingericht geregistreerd. 

Wijzigingen in beleid omvang Natuurnetwerk

Beleid voor realisatie van het NNN stamt uit 1990. In 1990 was de omvang van de bestaande natuur in het NNN (destijds Ecologische Hoofdstructuur genoemd) volgens het Rijk 450.000 ha (LNV, 1990). De toen beoogde uitbreiding, die in 2018 gerealiseerd moest zijn, was circa 250.000 ha groot. Deze uitbreiding werd vormgegeven door nieuwe natuur (circa 100.000 ha reservaat en 50.000 ha natuurontwikkeling) en agrarisch natuurbeheer (circa 100.000 ha). In het Natuurpact van september 2013 hebben Rijk en provincies hun nieuwe ambities om natuur in Nederland te behouden en te verbeteren vastgelegd voor de periode tot en met 2027 (EZ, 2013). Hierin is afgesproken dat de provincies tussen 2011 en 2027 minimaal 80.000 ha nieuwe natuur inrichten om het NNN te realiseren. Voor het realiseren van deze nieuwe natuur, moesten provincies bij de start van het Natuurpact in 2011 nog 40.000 ha (landbouw)grond verwerven of van functie veranderen (IPO 2015).

De provincies hebben de grenzen van het planologisch begrensde en beschermde NNN op kaart gezet. Het NNN op de kaart is echter nog niet volledig gerealiseerd. Volgens de negende Voortgangsrapportage natuur bedroeg de totale natuur binnen de NNN-begrenzing op 1 januari 2023 bijna 704.000 hectare. Van het nu begrensde NNN zal niet alles natuurgebied worden; een klein deel van het oppervlak is nog zoekgebied voor nieuwe natuur en een klein deel zal worden gerealiseerd met agrarisch natuurbeheer. Het minimum oppervlak natuur binnen het Natuurnetwerk per 31 december 2027 zal naar verwachting circa 735.000 ha zijn (IPO & LNV, 2022). 

Natuurnetwerk Nederland al 30 jaar belangrijke pijler natuurbeleid

Behoud en herstel van biodiversiteit is een belangrijke (inter)nationale doelstelling van het natuurbeleid vanuit de VN-Conventie voor Biologische Diversiteit, de EU-Vogel- en Habitatrichtlijnen en de EU-biodiversiteitstrategie. Het realiseren en beheren van een samenhangend Natuurnetwerk Nederland (voorheen Ecologische Hoofdstructuur; LNV, 1990), is één van de belangrijkste pijlers van het Nederlandse natuurbeleid. 

Het Natuurnetwerk Nederland is een netwerk van bestaande en nieuw aan te leggen natuurgebieden en is in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV). Het doel van het Natuurnetwerk is de achteruitgang van het oppervlak aan natuur en van de biodiversiteit te stoppen, het bestaande oppervlak en de biodiversiteit te behouden en de biodiversiteit te verbeteren door een samenhangend netwerk van natuurgebieden te creëren. Dit wordt gedaan door natuurgebieden te vergroten en met elkaar te verbinden door verwerving van aangrenzende en tussenliggende landbouwgronden en deze vervolgens in te richting en te beheren als nieuwe natuur. Grote aaneengesloten gebieden met natuur zijn tevens gunstig om water- en milieucondities te verbeteren.

• Aandeel beschermde natuurgebieden in Nederland
• Overzicht indicatoren natuur en biodiversiteit