Risico's en kansen van klimaatverandering voor soorten en habitattypen van de Vogel- en Habitatrichtlijn

Invloed van klimaatverandering op soorten en habitattypen van de Vogel- en Habitatrichtlijn

Voor 15% van de in Nederland beschermde soorten en habitattypen uit de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR) is een negatief effect van klimaatverandering gerapporteerd op basis van expertbeoordeling in de periode 2013-2018. In de jaren na 2018 zijn er meer perioden met extreme droogte geweest, waardoor in de volgende rapportage (2019-2024) het negatieve effect waarschijnlijk groter zal zijn dan 15%. Deze planten- en diersoorten en habitattypen ondervinden met name negatieve effecten als gevolg van temperatuurstijging en perioden met extreme droogte. Daarnaast zijn ook negatieve effecten gerapporteerd door perioden met extreme natheid, zeespiegelstijging en overige klimaateffecten. Een voorbeeld van overige klimaateffecten is de afhankelijkheid tussen soorten. Een vlindersoort kan bijvoorbeeld achteruitgaan doordat de waardplant, waar de vlinder de eitjes op afzet, achteruit gaat als gevolg van klimaatverandering. Omdat een groot gedeelte van de soorten en habitattypen gevoelig is voor klimaatverandering, is de verwachting dat in de toekomst de druk op de staat van instandhouding van deze soorten en habitattypen verder zal toenemen. 

Voor circa 20% van de soorten en habitattypen biedt klimaatverandering juist een kans, bijvoorbeeld voor warmteminnende, veelal zuidelijke soorten, waarvoor het klimaat in Nederland geschikter wordt. Door het leefgebied van soorten en habitattypen te verbinden, te vergroten en de kwaliteit ervan te verbeteren kunnen de negatieve effecten van klimaatverandering op de soorten en habitattypen worden verminderd. 

Temperatuurstijging

In de VHR-rapportage is aangegeven dat voor de periode 2013-2018 ruim 6 procent van de VHR-soorten en habitattypen onder druk is komen te staan door de waargenomen temperatuurstijging. De temperatuurstijging zorgt voor een noordwaartse verschuiving van de verspreidingsarealen van planten- en diersoorten. Hierdoor hebben we in de afgelopen decennia relatief steeds meer zuidelijke, warmteminnende soorten gezien, en steeds minder noordelijke, koudeminnende soorten. Een ander gevolg van temperatuurstijging betreft de achteruitgang van de kwaliteit van het leefgebied, zoals de oppervlaktewaterkwaliteit van het opwarmende water in de vele vennen, poelen, beken, rivieren, meren en kustwateren. Een ander effect van temperatuurstijging is dat het groeiseizoen eerder begint. Door deze verschuiving in tijd kan er voor soorten een mismatch ontstaan tussen voedselbehoefte en voedselbeschikbaarheid. De populaties van bijna de helft van de VHR-soorten en habitattypen in Nederland kunnen afnemen bij een verdere toename in temperatuur en bij een toename van het aantal hittegolven. 

De realisatie van het NNN (Natuurnetwerk Nederland) faciliteert de migratie van de warmte- en koudeminnende soorten naar meer geschikte klimaatgebieden en kan eraan bijdragen dat het leefgebied voldoende robuust en veerkrachtig is om klimaatinvloeden op te vangen. Toch kunnen daarmee niet alle risico’s worden gemitigeerd, bijvoorbeeld risico’s die plaatsvinden buiten Nederland. Zo ondervinden vogels die in Nederland overwinteren, zoals de drieteenstrandloper, negatieve gevolgen van de sterke temperatuurstijging en toename van extreem weer in hun broedgebied rond de Noordpool. Grensoverschrijdende risico’s zijn één van de redenen waarom mondiaal gestreefd wordt naar het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen.

Extreme droogte

Uit de VHR-rapportage over de periode 2013-2018 blijkt dat bijna 6 procent van de soorten en habitattypen onder druk is komen te staan door de extreme droogte in deze periode als gevolg van temperatuurstijging en toename van perioden met weinig neerslag. In de toekomst kunnen perioden van extreme droogte een risico vormen voor ruim 60% van de VHR-soorten en habitattypen. 

Extreme droogte heeft vooral effect op natuur op de hoge zandgronden, en voor de kleine wateren. De zandgronden houden van nature al weinig water vast en zijn afhankelijk van vocht uit neerslag. Kleine wateren zoals vennen, poelen en beken kunnen relatief snel opdrogen bij het langdurig uitblijven van neerslag, waardoor de planten en dieren het moeilijk krijgen of doodgaan. De gevolgen kunnen heel groot zijn, omdat extreme droogte veelal plaatsvindt op Europees schaalniveau, zodat uitwijkmogelijkheden naar gunstiger leefgebied beperkt zijn. Het negatieve effect van extreme droogte wordt versterkt door de toename van wateronttrekking in droge perioden ten behoeve van landbouw en drinkwater. Tegelijkertijd kan 2% van de VHR-soorten en habitattypen baat hebben bij droge perioden, zoals soorten van droge duinen en zandverstuivingen die baat hebben bij stuivend zand. 

Aanpassingen in het waterbeheer zoals water vasthouden en minder water onttrekken, zijn de belangrijkste maatregelen om het effect van droogte op de natuur in Nederland te beperken.

Extreme natheid

Extreme natheid heeft tot nu toe een beperkte en lokale negatieve impact op natuur in Nederland gehad, zo is rond 1% van de VHR-soorten en habitattypen in de periode 2013-2018 hierdoor onder druk komen te staan. Extreme natheid door hoosbuien of overstromingen kan leiden tot minder geschikte groeiplaatsen, afkalving van oevers, erosie van beek- en rivierbodems, vaker overlopen van riolen in het oppervlakte water, en het vrijkomen van nutriënten, met effecten op natuur. Risico’s zijn er vooral voor zeldzame habitattypen en soorten die door extreem natte perioden zouden kunnen verdwijnen. Daarnaast kan extreme natheid tijdens het broedseizoen leiden tot een lager broedsucces van vogels. Kansen treden vooral op voor habitattypen in overstromingsvlakten langs beken en rivieren.

Zeespiegelstijging 

Ook zeespiegelstijging heeft tot nu een beperkt negatief effect; voor zo’n 2% van de VHR-soorten en habitattypen is dit in de periode 2013-2018 als negatief effect gerapporteerd. Het verwachte toekomstige effect van zeespiegelstijging is groter. Het zijn vooral habitattypen zoals wad- en zandplaten die kunnen ‘verdrinken’. De huidige natuurlijke opslibbing lijkt de zeespiegelstijging nog te kunnen bijhouden, maar of dat bij de verwachte versnelde zeespiegelstijging in combinatie met bodemdaling ook nog zo is, blijft de vraag. Hierdoor kunnen soorten die afhankelijk zijn van de zandplaten het moeilijk krijgen. Denk daarbij aan de vele foeragerende wadvogels, strandbroeders en rustplaatsen van zeehonden. Het stimuleren van de slib-invang door bijvoorbeeld het stimuleren van kweldervorming en de aanleg van zeegrasvelden, eventueel in combinatie met zandsuppleties, kunnen belangrijke adaptieve maatregelen zijn. 

Verzilting

Toekomstige zeespiegelstijging, eventueel in combinatie met verdere bodemdaling als gevolg van droogte en wateronttrekking, kan zorgen voor een toename van de verzilting van het oppervlaktewater. Het toekomstige effect van verzilting wordt in ruim 4% van de VHR-soorten en habitattypen als een risico beschouwd en voor 0,5% van de VHR-soorten en habitattypen is het een kans. Dat is relatief gering vergeleken met de andere invloeden. Dit komt vooral omdat verzilting in Nederland waarschijnlijk beperkt blijft tot een (brede) kustzone. Hoewel duinen pal aan zee liggen, is verzilting hier naar verwachting niet aan de orde, omdat het zoute water de zoetwaterlens optilt, waardoor zoete kwel kan ontstaan. Kansen zijn er met name voor habitattypen die baat hebben bij zout en brak water, zoals binnendijkse schorren en zilte graslanden. Het is wel van belang om die zoetwaterlens ook voor de toekomst te behouden. Peilverhoging van de verziltingsgevoelige gebieden kan ervoor zorgen dat het zoute water het oppervlaktewater niet kan bereiken. Peilverhoging van waterbergingsgebieden kan ervoor zorgen dat voldoende zoetwater beschikbaar is om verziltingsgevoelige gebieden door te spoelen.