Lokale luchtverontreiniging

Stikstofdioxide grenswaarden niet of nauwelijks overschreden

De stikstofdioxide-grenswaarde (jaargemiddelde 40 μg/m³) werd in 2019 nog op enkele locaties overschreden. De overschrijdingen traden op langs bijna 1 kilometer weg: minder dan 0,5 kilometer snelweg en 0,5 kilometer overige wegen. De grootste overschrijdingen liggen in de binnenstad van Amsterdam en Arnhem. Stikstofdioxide (NO₂) is voor de gezondheid een relevante stof omdat blootstelling aan (verhoogde) stikstofdioxide concentraties leidt tot negatieve gezondheidseffecten. Ongeacht of er sprake is van overschrijdingen of niet, de hoogste concentraties worden gemeten en berekend in een stedelijke omgeving.

Uit metingen blijkt dat de uurgemiddelde NO₂ grenswaarde al vele jaren in Nederland niet meer wordt overschreden, op het regionaal achtergrond station Biest-Houtakker na, dat in 2018 dergelijke overschrijding gaf (https://www.luchtmeetnet.nl/rapportages). Deze grenswaarde stelt dat de uurgemiddelde NO₂ concentratie niet vaker dan 18 maal per kalenderjaar de waarde van 200 μg/m³ mag overschrijden. Deze grenswaarde is bedoeld om burgers te beschermen tegen blootstelling aan piekconcentraties.

Afname NO2-concentratie zet door

De gemeten afname van de NO₂ concentratie in de afgelopen 25 jaar (1993-2019) bedroeg voor de regionale stations ruim 40% (van 25 naar 14 µg/m³). Voor stads- en straatstations was de daling in dezelfde periode respectievelijk ruim 45% (van 43 naar 22 µg/m³) en 35% (van 49 naar 30 µg/m³). De daling, die zich ook nog doorzet in recente jaren, is het resultaat van steeds striktere emissie-reducerende maatregelen bij verkeer, industrie en energie. (zie ook Stikstofdioxide in lucht, 1992-2023).

In de praktijk blijkt echter dat de uitstoot van voertuigen vaak hoger is dan volgens de emissie-eisen te verwachten is. Daarnaast leidt een toename van het aantal gereden kilometers door het wegverkeer tot een minder snelle daling van NO₂-concentraties, met uitzondering van het jaar 2020 met zijn COVID19-maatregelen met minder gereden kilometers.

Overschrijding fijn stof grenswaarden rondom veehouderijen en industrieterreinen

De daggemiddelde fijn stof (PM₁₀) grenswaarde werd in 2019 langs een paar honderd meter weglengte in Velsen overschreden. De overschrijding in Velsen komt mede door een verhoogde concentratiebijdrage van de nabij gelegen industrie. Ook rondom enkele intensieve veehouderijen is de daggemiddelde fijn stof grenswaarde in 2019 overschreden. Deze veehouderijen liggen voornamelijk in Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Overijssel.

Ondanks het grotere aantal veehouderijen dat voor 2019 in de berekeningen is meegenomen werd deze PM₁₀ grenswaarde bij minder veehouderijen dan in 2018 overschreden (27 veehouderijen in 2019 tegen ruim 45 in 2018). Deze afname is mede toe te schrijven aan de lagere landelijk gemiddelde achtergrondconcentratie.

De meest stringente fijn stof grenswaarde is de daggemiddelde PM₁₀ concentratie, die niet meer dan 35 dagen per kalenderjaar hoger dan 50 µg/m³ mag zijn. Op lokale schaal kan industrie (op- en overslag van stuifgevoelige producten) aanzienlijk bijdragen aan de fijn stof concentratie. Andere belangrijke bronnen van fijn stof zijn wegverkeer, landbouw - in de vorm van intensieve veehouderijen -, en huishoudens (houtstook). Deze concentratiebijdragen kunnen zo hoog zijn dat de grenswaarde wordt overschreden.

Maatregelen, zoals deels opgenomen in het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL), richten zich op het spoedig en permanent oplossen van de resterende overschrijdingen van de fijn stof dag- en jaargemiddelde grenswaarden in Nederland.

PM₁₀ concentraties blijven dalen

De concentratie PM₁₀ gerelateerd aan verkeer daalt door de jaren heen. Een trendanalyse over de periode 2008-2015 liet een afname van gemiddeld 0,9 µg/m³ per jaar zien. Er zijn echter wel forse verschillen van jaar op jaar door meteorologische omstandigheden (Hoogerbrugge et al., 2016). Dergelijke trend zet zich ook door in de meest recente jaren. (zie ook Fijnstof (PM10) in lucht, 1992-2023).

PM_2,5 concentraties al langer niet meer overschreden

De grenswaarde voor de jaargemiddelde PM_2,5 concentratie van 25 µg/m3 werd volgens de bestaande inzichten in Nederland in 2019 en diverse jaren ervoor niet overschreden. Dit blijkt uit de analyses van de gemiddelde concentraties in een aantal stedelijke gebieden en modelberekeningen (RIVM, 2020).

Gezondheidsaspecten luchtverontreiniging

Vanuit volksgezondheidsoogpunt verdient luchtverontreiniging met de fijnere fractie van fijn stof (PM_2,5/'roet') de meeste aandacht (Fischer et al., 2020). De EU-Luchtkwaliteitsrichtlijn bevat normen voor de concentraties van stoffen in de buitenlucht ter bescherming van de mens en de natuur. In het algemeen geldt: hoe kleiner de deeltjes, hoe dieper zij in de luchtwegen en longen doordringen. PM_2,5 wordt onder andere daarom als gezondheidsrelevanter beschouwd dan PM₁₀, ook al is de gezondheidskundige relevantie van het grove deel van het fijn stof, met een diameter tussen 2,5 en 10 μm, niet te verwaarlozen. De gezondheidseffecten geassocieerd met fijn stof zijn:

• nadelige effecten op hart (hartinfarct, hartfalen) en bloedvaten,
• nadelige effecten op luchtwegen en longen,
• vroegtijdige sterfte.

Ook voor blootstelling aan stikstofdioxide zijn verbanden vastgesteld tussen kort- en langdurige blootstelling en gezondheidseffecten. Deze negatieve gezondheidseffecten zijn:

• nadelige effecten op luchtwegen en longen,
• vervroegde sterfte.

Risicogroepen voor het ervaren van negatieve effecten van luchtverontreiniging zijn astmapatiënten, kinderen en ouderen (Gezondheidsraad, 2018).

Daling in blootstelling aan concentraties boven grenswaarden

Het aantal mensen dat is bloot gesteld aan concentraties hoger dan de jaargemiddelde NO₂-grenswaarde (40 µg/m³) is in 2019 gedaald tot ruim 80 mensen. Dit blijkt uit de NSL monitoringsrapportage 2020 (RIVM, 2020). In deze rapportage is ook het aantal woningen, waarbij overschrijding van de NO₂ of PM₁₀ norm optreedt, berekend. Het aantal mensen dat blootgesteld wordt aan NO₂ en PM₁₀ concentraties hoger dan de norm neemt over de jaren af. Door variaties in de meteorologie (en daarmee variaties in de mate van verspreiding van luchtverontreinigende stoffen) is de ontwikkeling over de jaren heen niet een constante dalende lijn. Van jaar tot jaar varieert de concentratie van NO₂ en PM₁₀ door gunstige of minder gunstige meteorologische condities (Velders en Matthijsen, 2009). Daarnaast hebben de berekeningen van de concentraties op lokale schaal een beperkte nauwkeurigheid (Velders en Diederen 2009); Wesseling et al., 2016).

Beleidsdoelstellingen

De Rijksoverheid werkt aan een voortdurende verbetering van de luchtkwaliteit in Nederland. De EU-Luchtkwaliteitsrichtlijn bevat normen voor de concentraties van stoffen in de buitenlucht ter bescherming van de mens en de natuur. Hierin zijn normen opgenomen voor de NO₂ concentratie, fijn stof (PM₁₀) en fijnere fractie van fijn stof (PM_2,5) die gelden voor alle locaties in Nederland waar zich mensen ophouden. Daarom bestaat er sinds 2009 het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL) dat jaarlijks de voorgang in het halen van de wettelijke normen voor de luchtkwaliteit monitort en rapporteert.

Daarnaast heeft het Rijk sinds januari 2020 het Schone Lucht Akkoord (SLA) afgesloten met een groot aantal gemeenten en alle provincies. Het doel van het SLA is om in 2030 minimaal 50 procent minder gezondheidsschade te behalen ten opzichte van 2016, voor zover die schade veroorzaakt wordt door binnenlandse bronnen.. Het aantal aangesloten gemeenten groeit nog en alle provincies nemen deel. Zie ook SLA op het Informatiepunt Leefomgeving (IPLO).