Exoten in Nederland, 1900-2015

Aantal exoten neemt toe

De Nederlandse flora en fauna veranderen voortdurend. Sinds 1900 neemte het aantal exoten toe. Exoten in Nederland zijn planten- en diersoorten die Nederland niet op eigen kracht bereiken, maar door direct of indirect toedoen van de mens, vanuit hun oorspronkelijke verspreidingsareaal naar Nederland zijn gebracht en zich hier zelfstandig in het wild kunnen voortplanten. De belangrijkste wijze waarop nieuwe soorten hier komen is door handel in planten en dieren, als contaminant en met transport bijvoorbeeld via het ballastwater (figuur). Zo is een deel van de exoten door de mens in Europa of Nederland ingevoerd voor gebruik, zoals de Japanse oester voor de oestercultuur en de muskusrat voor de pelsdierfokkerij. Sommige exoten zijn uitgezet voor de sport- of beroepsvisserij. Andere soorten zijn onbedoeld hier terecht gekomen, zoals de bruine rat en de Amerikaanse zwaardschede (schelp) die onder meer met schepen of andere transporten meeliften bijvoorbeeld in ballastwater. De belangrijkste wijze waarop nieuwe soorten hier komen is door handel in exotische planten en dieren. Exotische soorten ontsnappen soms uit gevangenschap, worden losgelaten zoals de nijlgans of de halsbandparkiet of worden geloosd in wateren zoals de grote vlotvaren. Ook de aanleg van het Rijn-Donaukanaal in 1992 heeft tot een grote toename van het aantal macrofauna soorten, kleine maar zichtbare ongewervelde dieren (insecten, slakken, etc) die in het oppervlaktewater leven, en vissoorten in de Nederlandse wateren geleid zoals de Kaspische slijkgarnaal. Voorheen konden deze soorten Nederland niet bereiken, maar met de aanleg van het kanaal hebben deze soorten zich vanuit de Donau in het Rijnstroomgebied kunnen verspreiden.
De meeste soorten komen van elders uit Europa of uit Noord-Amerika. De meeste mariene soorten zijn afkomstig uit de Noordelijke Stille en Noordelijke Atlantische Oceaan.

Invasieve exoten schadelijk voor mens en natuur

Een exoot is invasief als deze zich sterk verspreidt en dus een plaag wordt. Ook het aantal (potentieel) invasieve exoten neemt toe; de laatste vier decennia sneller dan de perioden daarvoor. De zogeheten invasieve exoten kunnen zeer schadelijk zijn voor de volksgezondheid en de veiligheid. Zo kunnen de pollen van alsemambrosia zeer heftige allergische reacties veroorzaken. Aanraking van de reuzenberenklauw kan onder invloed van zonlicht grote blaren op de huid veroorzaken. De muskusrat graaft holen in dijken en andere waterkeringen en wordt hierom intensief bestreden.
Muskusrat, 1950-2023
Invasieve exoten kunnen ook schadelijk zijn voor de inheemse soorten en ecosystemen. Ze kunnen inheemse soorten wegconcurreren, opeten, infecteren of zich ermee vermengen en ecosystemen veranderen. Zo kunnen exoten negatieve effecten hebben op de inheemse soorten doordat ze concurreren om voedsel of ruimte, zoals de Japanse oester. Deze oester verdringt de inheemse platte oester doordat allerlei substraten geheel overgroeid raken met deze uitheemse oester. Ook de Amerikaanse zwaardschede en de druipzakpijp worden als schadelijk beschouwd, omdat hun massale voorkomen de aanwezigheid van andere schelpdieren belemmert.
Naast verdringing van inheemse dier- en plantensoorten kunnen exoten schadelijk zijn omdat ze ziekten overbrengen. De geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft vernielt waterplanten, eet viseieren en -larven en is soms besmet met kreeftenpest (een schimmel), waartegen de inheemse Europese rivierkreeft niet resistent is. Hierdoor is deze laatste soort, die op bijlage V van de Habitatrichtlijn staat, in Nederland bijna uitgestorven. Ook het veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje, geïntroduceerd als biologische bestrijder van bladluizen, is een invasieve exoot. Deze soort eet de inheems voorkomende soorten lieveheersbeestjes op, waardoor er op plekken waar het veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje voorkomt, geen inheemse lieveheersbeestjes meer voorkomen. De uitgezette zonnebaars heeft negatieve effecten in vennen doordat deze vissoort amfibieën en libellenlarven eet. In de vennen waar de zonnebaars in grote aantallen aanwezig is, zijn aantoonbaar minder libellenlarven en amfibieën en gaat de biodiversiteit achteruit.
De dikkopelrits komt sinds 2007 in Nederland voor. Deze uitgezette vissoort is een risico voor andere vissen doordat deze soort een drager is van een bacterie die een dodelijke ziekte veroorzaakt. De dikkopelrits wordt daarom actief bestreden.

Financiële schade

De financiële schade die exoten veroorzaken kan enorm zijn. De totale jaarlijkse schade van exoten werd door van der Weijden (2005) geschat op 1,3 tot 2,2 miljard euro. Hierin zijn de kosten van schade en bestrijding van uitheemse besmettelijke ziekten inbegrepen. Van de in de figuur gepresenteerde diergroepen zijn er slechts enkele soorten exoten bekend waarbij sprake is van aanzienlijke economische schade. Volgens een nieuwsbericht van de Unie van Waterschappen uit januari 2017 kost het de waterschappen bijvoorbeeld ruim 1 miljoen euro om de beverrat te bestrijden en de bestrijding van de muskusrat kost ongeveer 35 miljoen euro per jaar. In zoet water veroorzaken drijvende planten als de grote waternavel, parelvederkruid, watercrassula en waterteunisbloem lokaal overlast in watergangen. De negatieve effecten zijn zuurstofloos water onder een gesloten dek van drijvende planten, het verstoppen en vastlopen van gemalen en een verslechtering van de ecologische waterkwaliteit. Waterschappen moeten de woekerende waterplanten opruimen om de waterdoorgang weer vrij te maken. Dit kost de waterschappen jaarlijks zo'n 2 miljoen euro extra aan onderhoud. Deze waterplanten breiden zich nog steeds uit, ondanks het wettelijk verbod en intensieve bestrijding.
Invasieve plantensoorten zijn in de laatste decennia sterk toegenomen in Nederland

Beleidsdoelen

In het internationale natuurbeleid is veel aandacht voor exoten. Het beleid van de Europese Unie en de Convention on Biological Diversity (CBD) is mede gericht op invasieve exoten. Volgens de definities van de EU en de CBD zijn dit exoten die een bedreiging zijn voor de inheemse biodiversiteit. Een van de doelen van de CBD, en als streefdoel onderdeel van de Europese Biodiversiteitstrategie, is: Tegen 2020 zullen invasieve uitheemse soorten en hun introductieroutes in kaart worden gebracht en geprioriteerd, zullen prioritaire soorten in de hand worden gehouden of worden uitgeroeid en zullen hun routes worden beheerd om de introductie en vestiging van nieuwe invasieve uitheemse soorten te voorkomen.
Op 1 januari 2015 is een nieuwe EU-verordening (Nr. 1143/2014) van kracht geworden die gericht is op het voorkomen en beheersen van schade aan biodiversiteit en ecosysteemdiensten door invasieve exoten. Centraal in deze verordening staat een lijst met invasieve exoten: de Unielijst. EU-landen moeten de invasieve exoten op de Unielijst bestrijden en vestiging voorkomen. Het is vanaf 3 augustus 2016 verboden om de planten en dieren op de Unielijst te importeren, te kweken of te fokken, te verhandelen en te bezitten. Dierenwinkels en tuincentra mogen de planten en dieren op de lijst niet meer verkopen. Als deze soorten zich toch hebben gevestigd, dan moeten de dieren zo snel mogelijk worden weggevangen en de planten worden vernietigd. Zijn invasieve exoten niet meer te vangen of te vernietigen? Dan moet verdere verspreiding worden voorkomen. Voor de soorten op de Unielijst heeft de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) een strategie voor eliminatie en beheer.
Om de introductie van exoten in zee via het ballastwater van schepen te verminderen, heeft de Internationale Maritieme Organisatie in 2004 een conventie opgesteld (de International Convention for the Control and Management of Ships' Ballast Water and Sediments). De essentie van deze afspraak is dat zeeschepen moeten worden voorzien van goedgekeurde behandelingsinstallaties die het ballastwater vrijmaken van organismen. De conventie is op 8 september 2017 in werking getreden. Op die datum hebben meer dan 60 lidstaten die meer dan 70 procent van de wereldhandelstonnage vertegenwoordigen getekend. Nederland heeft de conventie in mei 2010 ondertekend.

Beleidsuitvoering

Het Bureau Risicobeoordeling & Onderzoeksprogrammering Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (BuRO-NVWA) onderzoekt de risico's en adviseert het ministerie van LNV. Ook ziet de NVWA toe op de handel in en het bezit van invasieve exoten. De verantwoordelijkheid voor eliminatie-, beheers- en herstelmaatregelen van een aantal invasieve exoten is met de Regeling natuurbescherming per 1 januari 2018 overgedragen aan de provincies.
Er zijn in de afgelopen jaren een aantal soorten geëlimineerd. Zo was de Amerikaanse brulkikker gevestigd in Nederland in twee vijvers in Limburg. Sinds 2011 wordt de kikker hier bestreden en inmiddels zijn die populaties succesvol weggevangen. Een populatie Pallas' eekhoorns in de regio Weert is weggevangen. De eekhoorn is waarschijnlijk niet meer aanwezig in Nederland. In 2012 waren er 27 huiskraaien, waarna door de overheid werd besloten deze invasieve exoten te doden. In 2019 wordt er nog af en toe een exemplaar waargenomen (waarneming.nl). Met steun van de NVWA hebben de provincies 2 nesten van de Aziatische hoornaar gelokaliseerd en deze vervolgens bestreden. De grijze eekhoorn wordt tot nu toe slechts incidenteel waargenomen. Voor deze soort bestond al een bezits- en handelsverbod en de soort staat sinds augustus 2016 op de Unielijst van invasieve exoten. Ook de Amerikaanse brulkikker, Pallas' eekhoorn en Aziatische hoornaar staan op de Unielijst van invasieve exoten.
Voor soorten die niet meer kunnen worden geëlimineerd, is beheeraanpak de enige mogelijkheid. Sinds 8 Juli 2016 is commerciële vangst van Chinese wolhandkrab en uitheemse rivierkreeften mogelijk in Nederland (Vrijstellingsregeling bevissing) als beheersmaatregel ten aanzien van deze soorten.