Muskusrat, 1950-2023

Intensieve bestrijding is succesvol

Sinds de eerste vondst in 1941 in Valkenswaard heeft de muskusrat zich snel vanuit het zuiden en oosten over heel Nederland verspreid. De soort is bijna overal in de oeverzones van de zoete wateren aanwezig. Alleen op de Waddeneilanden en in Noord-Holland is het aantal beperkt gebleven. De muskusrat profiteert in ons land van de vele grazige, kruidenrijke en ruige oeverzones, waarin aanzienlijke aantallen dieren kunnen voorkomen.
De soort wordt in ons land en omringende landen bestreden. Aan het begin van deze eeuw werden in Nederland jaarlijks tussen de 300.000 en 400.000 dieren gevangen. Deze intensieve bestrijding was lange tijd niet afdoende. Pas sinds 2005 lijkt de bestrijding zijn vruchten af te werpen en daalt het aantal gevangen dieren. In 2023 zijn 51.043 muskusratten gevangen.
In 2023 zijn er landelijk 5% meer muskusratten gevangen dan in 2022, maar hierbij zijn er grote regionale verschillen. In gebieden met veel muskusratten zijn de vangsten toegenomen door extra inzet van de muskusrattenbestrijders. Om in deze gebieden uiteindelijk ook een daling in de muskusratpopulatie te bereiken, moeten hier eerst zoveel mogelijk muskusratten worden gevangen. Dit heeft een tijdelijke stijging in vangsten tot gevolg. In andere gebieden zet de ingezette daling van muskusratvangsten juist door. Langs de landsgrens proberen de waterschappen de instroom van muskusratten direct weg te vangen. Zo wordt geprobeerd het binnenland uiteindelijk vrij van muskusratten te krijgen.

De muskusrat is een exoot

De muskusrat, die ook wel bisamrat of waterkonijn wordt genoemd, is een oeverbewonend knaagdier afkomstig uit Noord-Amerika. Muskusratten komen bijna overal in Europa voor, sinds zij vanaf 1905 als pelsdier zijn ingevoerd of zijn ontsnapt uit kwekerijen. De muskusrat is een goede zwemmer en kan ook onder water lange afstanden afleggen. Hij leeft in zoet water met begroeide oevers en eet voornamelijk planten zoals zeggen en paardenstaarten. In de oevers van watergangen en in waterkeringen graaft hij gangen, waarvan de opening meestal net onder water zit. Door deze graafactiviteiten wordt de muskusrat gezien als een risico voor de veiligheid.

Bestrijdingsmethode voor de muskusrat

Sinds de muskusrat Nederland heeft gekoloniseerd, wordt hij bestreden. De belangrijkste reden voor de bestrijding is het voorkomen van schade aan oevers en waterkeringen. Muskusratten worden met allerlei vangmiddelen zoals klemmen, fuiken en vangkooien gevangen. De meeste van deze vangmiddelen staan permanent langs oevers en in wateren opgesteld. In de periode 2013-2017 hebben de waterschappen een veldproef uitgevoerd om te onderzoeken of de bestrijding van muskusratten op de beste manier gebeurt. Er is onderzocht wat het verband is tussen het aantal uur dat bestrijders in het veld werken om muskusratten te vangen en de schade die de dieren aanrichten aan dijken en kades (Bos en Van Loon, 2018). De huidige manier van werken blijkt voldoende effectief te zijn. In 2018 is een bureaustudie uitgevoerd naar een nieuwe bestrijdingsstrategie. In deze bureaustudie zijn drie bestrijdingsstrategieën met elkaar vergeleken wat betreft het aantal te doden muskusratten, de schade aan oevers en waterkeringen, en de kosten en baten. Het ging om de volgende strategieën: 'niet bestrijden', 'vlakdekkend jaarrond bestrijden' (de huidige strategie) en 'terugdringen tot de landsgrens' (Bos en Gronouwe, 2018). In 2019 heeft hierover besluitvorming plaatsgevonden. De bestrijdingsstrategie is gewijzigd naar 'terugdringen tot de landsgrens'. Daarnaast wordt samen met universiteiten en hogescholen gezocht naar innovaties die de bestrijding van muskus- en beverratten effectiever kunnen maken. Voorbeelden zijn het speuren en monitoren met behulp van 'Environmental' DNA om gebieden met weinig muskus- en beverratten te kunnen controleren. Daarnaast wordt gewerkt aan 'slimme' vallen, die alleen sluiten als er een muskus- of beverrat in zit. De laatst genoemde projecten worden verder ontwikkeld in het LIFE MICA-project, waarin samengewerkt wordt met organisaties uit Duitsland en België. In 2019 is de invloed van muskusratten op de moerasontwikkeling en biodiversiteit onderzocht. Geconcludeerd wordt dat er goede aanwijzingen zijn dat muskusratten negatieve effecten hebben op moerasontwikkeling en daaraan gerelateerde biodiversiteit.

Bijvangsten nemen iets toe

In genoemde vangmiddelen vallen ook slachtoffers onder andere diersoorten. De dieren die het meest worden bijgevangen zijn bruine rat, woelrat, wilde eend, Amerikaanse rivierkreeft en diverse vissoorten. Er is een bestrijdingsmethode ontwikkeld om het aantal bijvangsten zo laag mogelijk te houden. In 2023 zijn 15.023 dieren bijgevangen. Bruine ratten, uitheemse rivierkreeften, Amerikaanse nertsen en wolhandkrabben vormen als gewenste bijvangst 49% van het totaal aantal bijgevangen dieren. Reductie van bijvangsten richt zich voornamelijk op beschermde soorten zoals marterachtigen en watervogels, maar lijkt niet mogelijk zonder concessies te doen aan de intensiteit en kosten van de muskusrattenbestrijding. De ontwikkeling van eDNA monitoring kan in de toekomst tot een verlaging van bijvangsten leiden, omdat vangmiddelen dan gerichter ingezet kunnen worden.