Aandeel beschermde natuurgebieden in Nederland, 2024

Oppervlak land, land en binnenwater, en kust- en mariene wateren beschermd via Natura 2000, KRM en het NNN

In de Conventie voor Biologische Diversiteit (CBD) en de Europese Biodiversiteitstrategie (EBS) wordt als doelstelling een minimum oppervlak beschermd natuurgebied in 2030 genoemd: 30% voor land en binnenwater gezamenlijk en 30% voor kust- en mariene wateren. Het is nog niet duidelijk wat de billijke bijdrage van Nederland aan deze internationale doelstelling zal zijn. In 2022 is het aandeel beschermde natuurgebieden op de kaart 26% van het oppervlak land en binnenwater (inclusief het IJsselmeer). Daarbij moet worden vermeld dat het Natuurnetwerk Nederland (NNN) nog niet volledig is gerealiseerd.

Het aandeel beschermd Natura 2000-gebied in kust- en mariene water is 26% van het wateroppervlak (inclusief de Waddenzee), met beschermde gebieden van de Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) is dat 31%. Voor kust- en marien water is dit aandeel ruimschoots meer dan internationale doelstelling van 30% beschermde gebieden in 2030.

Het aandeel beschermd natuurgebied wordt berekend ten opzichte van het oppervlak land en binnenwater gebaseerd op de kaart bodemgebruik Nederland 2017. Volgens de kaart bodemgebruik Nederland bestaat Nederland maar voor 14 procent uit bos en natuurlijk terrein; dit percentage is echter exclusief natuurgraslanden en de natuurlijke wateren en dus niet compleet. Kust- en mariene wateren van de kaart bodemgebruik Nederland 2017 zijn aangevuld met een kaart van het Nederlands Continentaal Plat.

• Kaart bodemgebruik van Nederland

Oppervlak Natura 2000-gebieden

Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. De Nederlandse bijdrage hieraan bestaat uit 162 gebieden. De Nederlandse Natura 2000-gebieden beslaan momenteel ruim 2 miljoen hectare (waarvan 86% open water is, inclusief de kustwateren Bruine Bank, Klaverbank, Friese Front en Doggersbank). Op het land is circa 309.000 hectare Natura 2000-gebied aangewezen. Met de binnenwateren erbij geteld, zoals rivieren, plassen, meren, waaronder ook het IJsselmeer, is dit 570.000 hectare. Bijna al het oppervlak Natura 2000-gebied op het land is onderdeel van het Natuurnetwerk Nederland (NNN).

Oppervlak Kaderrichtlijn Mariene Strategie

De beschermde gebieden van de Kaderrichtlijn Mariene Strategie (KRM) dragen bij aan het doel van de KRM: het bereiken van een goede milieutoestand van de Europese zeeën. Er zijn op dit moment drie KRM-gebieden in de Noordzee: Centrale Oestergronden, Borkumse Stenen en het Friese Front. Het oppervlak van deze KRM-gebieden is bijna 480.000 hectare. Een derde van deze gebieden is tevens Natura 2000-gebied.

Oppervlak Natuurnetwerk Nederland

Het Natuurnetwerk Nederland (NNN), voorheen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), werd in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV). Het doel van het NNN is van het oppervlak aan natuur en de biodiversiteit de achteruitgang te stoppen, te herstellen en te behouden door een samenhangend netwerk van natuurgebieden te creëren. Dit wordt gedaan door natuurgebieden te vergroten en met elkaar te verbinden door verwerving, inrichting en beheer van aangrenzende en tussenliggende landbouwgronden. De provincies zijn verantwoordelijk om dit netwerk op land te realiseren, maar ook planologisch te beschermen.

De omvang van het door de provincies planologisch begrensde en beschermde NNN op de kaart is circa 756.000 hectare. Het NNN op de kaart is echter nog niet volledig gerealiseerd. Volgens de tiende Voortgangsrapportage natuur is er per 31 december 2023 in totaal bijna 705.000 hectare in beheer en dus gerealiseerd. De verwachte oppervlakte natuur binnen het NNN per 31 december 2027 is circa 734.000 hectare (IPO& LNV, 2024). Van het nu begrensde NNN op de kaart zal dus niet al het oppervlak daadwerkelijk natuurgebied worden; een klein deel van het oppervlak is nog zoekgebied voor nieuwe natuur en een klein deel zal worden gerealiseerd met agrarisch natuurbeheer of andere vormen van natuurinclusieve landbouw. Gebieden met agrarisch natuurbeheer en natuurinclusieve landbouw worden niet onder beschermde natuurgebieden gerekend.

• Realisatie Natuurnetwerk – verwerving en inrichting

Beschermingsregimes in Natura 2000-gebieden, de Kaderrichtlijn Mariene Strategie en het Natuurnetwerk Nederland

De Natura 2000-gebieden zijn wettelijk beschermd via de Omgevingswet (Ow) en in het bijbehorende Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl). Daarin staat: "Het is verboden zonder omgevingsvergunning van gedeputeerde staten een project (in Ow Natura 2000-activiteit) te realiseren dat niet direct verband houdt met of nodig is voor het beheer van een Natura 2000-gebied, maar afzonderlijk of in combinatie met andere plannen of projecten significante gevolgen kan hebben voor een Natura 2000-gebied" (artikel art 5.1.1e Ow). "Om de gevolgen van het project vast te stellen, moet een passende beoordeling worden gemaakt rekening houdend met de instandhoudingsdoelstellingen voor dat gebied. Als daaruit blijkt dat een effect niet is uitgesloten, dan kan er alleen een vergunning worden verkregen als er geen alternatieve oplossingen zijn, er sprake is van dwingende redenen van groot openbaar belang en er compenserende maatregelen worden getroffen" (art 8.74b.2 Bkl). De instandhoudingsdoelstellingen zijn opgenomen in de aanwijzingsbesluiten voor de Natura 2000-gebieden. Nederland werkt de instandhoudingsdoelstellingen per gebied uit in de Natura 2000-beheerplannen. Het uiteindelijke doel is het bereiken van de landelijk gunstige staat van instandhouding voor alle door de richtlijnen beschermde soorten en habitats.

• Staat van instandhouding habitatrichtlijn

De gebieden die op grond van KRM worden beschermd, vullen het Natura 2000-netwerk aan voor wat betreft de beschermde gebieden op zee (kust- en mariene wateren). Artikel 13 lid 4 van de KRM geeft aan dat lidstaten ruimtelijke beschermingsmaatregelen moeten nemen om een netwerk van beschermde mariene gebieden te creëren. De aanvullende KRM-gebieden zijn ecologische waardevolle gebieden die zijn aangewezen om de zeebodemintegriteit te beschermen. 

Bij omgevingsverordening worden de gebieden aangewezen die behoren tot het NNN (Art 2.44.4 Ow). Bij omgevingsverordening worden in het belang van de bescherming, instandhouding, verbetering en ontwikkeling van de wezenlijke kenmerken en waarden van het NNN regels gesteld over in omgevingsplannen en projectbesluiten. De regels verzekeren in ieder geval dat de kwaliteit en oppervlakte van het NNN niet achteruitgaan, dat de samenhang tussen de gebieden van het NNN wordt behouden en dat, als binnen het NNN activiteiten worden toegelaten die nadelige gevolgen kunnen hebben voor de wezenlijke kenmerken of waarden van het NNN, deze gevolgen tijdig worden gecompenseerd, zodanig dat de kwaliteit, oppervlakte en samenhang van het NNN behouden blijven (art 7.8.2 Bkl). Alle provincies hebben het NNN inmiddels planologisch begrensd en opgenomen in omgevingsplannen, omgevingsverordeningen en structuurvisies. 

Bijna alle Natura 2000-gebieden op het land zijn onderdeel van de NNN en hebben dus tevens een planologische bescherming. Een klein deel van deze Natura 2000-gebieden (circa 22.000 hectare) is geen onderdeel van het NNN. Dit betreft vooral agrarische gebieden zoals Arkemheen, Polder Zeevang, de uiterwaarden van de Rijntakken, het Oude land van Strijen en delen van de Wieden. Deze gebieden hebben een beperkter beschermingsregime dan de Natura 2000-gebieden die in het NNN liggen. In Natura 2000-gebieden buiten het NNN worden namelijk de zogeheten wezenlijke kenmerken en waarden van deze gebieden niet beschermd. Bovendien is verwerving van gronden beperkt tot het NNN waardoor uitbreiding van bijvoorbeeld bestaande weidevogelreservaten in deze Natura 2000-gebieden buiten het NNN niet zal plaatsvinden.

Internationale doelstelling voor beschermd gebied

Behoud van biodiversiteit is een belangrijke doelstelling van de Conventie voor Biologische Diversiteit (CBD), maar ook van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen (VHR) en Natura 2000-gebieden, KRM en de Europese Biodiversiteitstrategie (EBS). In internationaal verband heeft Nederland zich gecommitteerd aan de doelen in deze verdragen en richtlijnen. 

Voor de Biodiversiteitsstrategie tot 2030 (CBD en EBS) is de doelstelling voor land en binnenwater, maar ook voor kust- en mariene wateren, om 30 procent beschermd gebied in 2030 te realiseren. Beschermde gebieden zijn geografisch afgebakend. De natuurlijke waarden en instandhoudingsdoelstellingen waarvoor het gebied wordt beschermd, zijn beschreven, evenals de te nemen maatregelen, in beheerplannen, monitoring en evaluatiemechanismen. Ook is er sprake van een langetermijnverbintenis. De Natura 2000-gebieden en het NNN voldoen aan deze criteria. Daarbij moet worden opgemerkt dat het aandeel beschermd natuurgebied alleen het beschermingsregime betreft en niets zegt over de natuurkwaliteit in deze gebieden.

Van dit aandeel van 30% beschermd gebied moet tenminste een derde (dus 10% van het landoppervlak) in de EU strikt beschermd zijn. Strikt beschermde gebieden zijn volledig en wettelijk beschermde gebieden waar natuurlijke processen vrij spel moeten hebben zonder negatief beïnvloed te worden door menselijke activiteiten binnen of buiten de gebieden. Nederland heeft weinig strikt beschermde gebieden. Mogelijke voorbeelden van dit soort gebieden zijn het oostelijk deel van de Waddeneilanden, Rottumeroog en Rottumerplaat en het omringende zeegebied en de zuidoostelijke Veluwe.