Gebruik van antibiotica in de veehouderij en resistentie, 1999 - 2018

​

Daling verkoop antibiotica stagneert sinds 2016

Het EU-verbod om antibiotica als groeibevorderaar aan diervoeders toe te voegen is vanaf 1999 stapsgewijs ingevoerd, met een volledig verbod vanaf 2006. Omdat antibiotica nu vaker gebruikt werden voor de behandeling van zieke dieren bleef het totale gebruik ongeveer gelijk. Daarna is het gebruik van antibiotica in de Nederlandse veehouderij, na een maximum in 2007, steeds verder afgenomen.
Sinds 2009 is de verkoop van antibiotica voor de veehouderij in 2018 met bijna 64% gedaald (MARAN-2019). Na een aanvankelijk snelle daling van het gebruik van antibiotica van 2009 tot 2012 is deze afgevlakt en stagneert sinds 2016. Dit blijkt uit verkoopcijfers van de branchevereniging Veterinaire Farmacie (FIDIN).

Grote verschillen tussen sectoren en bedrijven

Uit de jaarlijkse monitoring van de Stichting Autoriteit Diergeneesmiddelen (SDa) blijkt dat het aantal behandeldagen met antibiotica ten opzichte van 2009 het meest gedaald is bij vleeskuikens, namelijk ongeveer 70%. In de varkenshouderij was deze daling ruim 55% (SDa, 2019). In de vleeskalverhouderij was de daling het minst met 44%. Vleeskalverhouders en kalkoenhouders behandelden hun dieren in 2018 het vaakst, met respectievelijk 19 en 17 behandeldagen per jaar. Melkkoeien kregen met ruim 3 behandeldagen per jaar het minst vaak antibiotica toegediend.
Het gebruik per (kg levend) dier ligt in Nederland beneden het Europees gemiddelde en ver beneden het gebruik van antibiotica in landen als België, Italië en Spanje (EMA, 2018).
Alleen bij melkveehouders is sprake van een stabiel en verantwoord laag gebruik over een reeks van jaren. Voor de overige veesectoren bestaat er een aanzienlijke variatie in het gebruik binnen de sector. Een verdere verlaging van het aandeel bedrijven dat de dieren vaak behandelt met antibiotica (veelgebruikers) is daar wenselijk (EZ, 2016; SDa, 2017). Het percentage veelgebruikers van antibiotica was in 2018 voor de meeste sectoren minder dan 10% van het aantal bedrijven in de sector en ook hier lijkt de daling te stagneren. Omdat de huidige criteria voor veelgebruik niet meer richtinggevend zijn deze aangescherpt (SDa, 2019). Volgens de nieuwe criteria varieerde het percentage veelgebruikers in 2018 van 60%-70% van de bedrijven met jonge kalveren en kalkoenen tot 0%-3% van de bedrijven met respectievelijk melkvee en jongvee. Bij het merendeel van de sectoren ligt het percentage veelgebruikers volgens de nieuwe criteria rond de 30% (SDa, 2019).

Bacteriële resistentie tegen antibiotica in vee neemt af

Veelvuldig of onzorgvuldig gebruik van antibiotica in de veehouderij leidt tot bacteriële resistentie (Mevius, 2008). Na de daling van het gebruik is sinds 2012-2013 ook de resistentie duidelijk afgenomen bij alle diercategorieën (MARAN-2019). Antibioticaresistentie is het hoogst bij dieren die voor de vleesproductie worden gehouden. Een van de bacteriën die deze resistentie heeft ontwikkeld, is de indicator darmbacterie E. coli (zie onderstaande figuur). Het hoogste niveau van resistentie in deze bacterie doet zich voor bij vleeskalveren en vleeskuikens: 22% van de E. coli bacteriën was in 2018 resistent tegen vier of meer groepen van antibiotica. In 2010 was de resistentie bij vleeskuikens nog meer dan 60%.

Het gebruik van antibiotica in de veehouderij is nog steeds hoger dan in de humane gezondheidszorg. Nederland kent met minder dan 11 standaarddoseringen per 1000 inwoners per dag het laagste gebruik binnen Europa bij mensen (NETHMAP, 2019). Ter vergelijking: het aantal standaarddoseringen per 1000 dieren in de intensieve veehouderij in 2018 loopt uiteen van ongeveer 10 voor vleesvarkens en 30 voor vleeskuikens tot 50 standaarddoseringen per 1000 dieren per dag voor vleeskalveren.

Risico's voor de volksgezondheid

Mensen en dieren dragen bacteriën bij zich en van nature komt resistentie bij al deze bacteriën voor. Veel bacteriën zijn onschadelijk maar sommige kunnen ziekten veroorzaken. Het antibioticagebruik in de veehouderij brengt potentieel risico's voor de volksgezondheid met zich mee omdat veelvuldig en onzorgvuldig gebruik ertoe kan leiden dat ziekmakende bacteriën, resistent worden tegen veel gebruikte antibiotica. In de veehouderij en de humane gezondheidszorg worden deels dezelfde antibiotica gebruikt. Een beperktere beschikbaarheid van werkzame antibiotica bemoeilijkt de behandeling van infecties bij mensen.
De risico's zijn hoger voor mensen met een verlaagde weerstand. Sinds 2016 worden de voor de mens belangrijke zogenaamde derde en vierde generatie middelen nauwelijks nog gebruikt voor dieren.
Resistente bacteriën kunnen zich verspreiden van mens op mens, maar ook via dieren, voedsel en het milieu. Het risico van met voedsel overdraagbare besmetting neemt toe naarmate de hygiëne in de keuken meer te wensen overlaat. Voorbeelden zijn Salmonella en Campylobacter.

MRSA-bacterie

De meest bekende resistente bacteriën die zowel bij mensen als dieren voorkomen zijn de MRSA-bacterie en ESBL-producerende bacteriën. De MRSA-bacterie (ook wel ziekenhuisbacterie genoemd) is ongevoelig voor de zogenoemde beta-lactam-antibiotica, die belangrijk zijn voor de behandeling van ernstige infecties. Omdat de besmettelijkheid van de variant van MRSA die bij dieren wordt gevonden, minder is dan van de 'gewone' MRSA komen ernstige infecties bij mensen met verminderde weerstand (zoals in ziekenhuizen) zelden voor (Gezondheidsraad, 2015). Ongeveer 10-15% van het aantal humane MRSA-infecties (vooral huidinfecties) betreft de veegerelateerde variant van MRSA. Dit is duidelijk hoger dan in andere Europese landen (van Cleef et al., 2011). Ruim 60 procent van de veehouders in Nederland is besmet, evenals ongeveer 10 procent van hun gezinsleden (van Cleef, 2016). Buiten deze groep komt de veegerelateerde MRSA veel minder voor.

ESBL-producerende bacteriën

Ook ontstaat er risico voor de volksgezondheid als bij dieren resistentiegenen voorkomen in de darmbacteriën, bijvoorbeeld in E. coli, die overdraagbaar zijn naar de menselijke darmflora. Dit zou kunnen plaatsvinden bij ESBL's (Extended Spectrum Beta-lactamases). ESBL's zijn enzymen in bacteriën die alle beta-lactam-antibiotica kunnen inactiveren. De genen die voor productie van deze enzymen zorgen, zijn meestal overdraagbaar tussen bacteriën. Dat maakt een snelle verspreiding mogelijk, onder meer van dier naar mens. De Gezondheidsraad (2015) beschouwt ESBL-producerende bacteriën als het grootste risico voor de volksgezondheid waar het gaat om antibiotica gerelateerde risico's.
Het voorkomen van humane besmettingen met ESBL-producerende bacteriën (risicogroepen zoals veehouders uitgezonderd) wordt voor meer dan 60 procent veroorzaakt door contact met andere mensen. Bijna een vijfde (19%) van de besmettingen loopt deze groep op via voedsel, acht procent door contact met huisdieren en vier procent door niet-beroepsmatig contact met vee. Toch blijven niet-menselijke bronnen van essentieel belang. Zonder deze bronnen zouden ESBL-bacteriën waarschijnlijk verdwijnen uit de menselijke populatie. Daarom blijft continue monitoring noodzakelijk (Mughini-Gras et al., 2019). Bij veehouders is contact met vee waarschijnlijk de belangrijkste bron (ESBLAT 2018).

Antibioticaresistentie verspreidt zich in het milieu

Ook bij bacteriën in het milieu (bodem, water, lucht) komt van nature resistentie voor. Echter het gebruik van antibiotica voor mensen en dieren veroorzaakt de verspreiding van resten van antibiotica en van resistente bacteriën en resistentiegenen in het milieu. Dit heeft als risico dat er zich in de pool van resten van antibiotica en resistentiegenen in het milieu nieuwe resistenties kunnen ontwikkelen door mutaties en genoverdracht. Het is nog niet bekend of het milieu in vergelijking met de hierboven genoemde risico's vanuit de veehouderij een relevante route van overdracht van resistentie naar de mens vormt (Huijbers et al., 2015) (Lahr et al., 2019).
De overdracht van resistente bacteriën en resistentiegenen via het milieu naar de mens zou plaats kunnen vinden door verspreiding van stof uit stallen en via mest en afvalwater.
TNO heeft resten van antibiotica aangetroffen in grondwater tot 40 jaar oud (Kivits et al., 2017). De omstandigheden waaronder deze zijn aangetroffen wijzen op dierlijke mest als bron. Behalve in mest worden resten van antibiotica ook aangetroffen in afvalwater en bodem. Ook resistente bacteriën en resistentiegenen worden aangetroffen in afvalwater (in bijna alle monsters zowel ongezuiverd als na zuivering) en dierlijke mest (het meest in vleeskalvermest: 75% van de monsters) (Schmitt et al., 2017). Verdere verspreiding is opgetreden naar oppervlaktewater (Blaak et al., 2010) en bodem. Het voorkomen van antibioticaresten kan van invloed zijn op bodemfuncties van bacteriën en op concentraties van antibiotica in gewassen. Over de ecologische en landbouwkundige consequenties hiervan is nog veel onduidelijk (Singer et al., 2016) (Lahr et al., 2019). Ook uit onderzoek in Nederland is gebleken dat de hoeveelheid resistentiegenen in de bodem in de periode 1940-2008 is toegenomen (Knapp et al., 2010). Het onderzoek naar de ecologische risico's bij de toelating voor antibiotica als diergeneesmiddelen maakt een afweging van baten en risico's. Meestal worden risico-verminderende maatregelen voorgesteld (Lahr et al., 2019).

Gezondere dieren

De gezondheid van dieren is in de loop van de tijd waarschijnlijk verbeterd. Alhoewel exacte meetgegevens ontbreken, zijn er diverse ontwikkelingen die daarop duiden (Leenstra et al., 2010). Ondanks positieve ontwikkelingen leiden dierziekten steeds vaker tot maatschappelijke onrust. Het voorbeeld van de Q-koorts heeft laten zien dat sommige dierziekten een serieuze bedreiging voor de menselijke gezondheid kunnen zijn.
Ook antibiotica dragen bij aan de gezondheid van dieren. Antibiotica zijn effectief, betrouwbaar en goedkoop (PBL, 2010).

Beleid voor antibioticagebruik in de veehouderij

De Nederlandse overheid heeft de verantwoordelijkheid voor het terugdringen van het gebruik van antibiotica bij de veehouderijsector gelegd. De overheid ziet toe op zorgvuldig gebruik. Genomen maatregelen zijn o.a. registratie van het gebruik en van het voorschrijfgedrag, vaste contracten tussen veehouder en veearts, beperking van groepsmedicatie en een verbod op het toedienen van antibiotica door de veehouder zelf als hij geen bedrijfsgezondheid- en behandelplan heeft (EZ, 2014). De nieuwe EU-Verordening Diergeneesmiddelen (EU, 2019) bevat vergelijkbare regels, zoals het verbod op preventief antibioticumgebruik, en deze regels gelden vanaf 2022 - in de hele EU. Mogelijkheden om antibioticagebruik verantwoord terug te dringen zijn onder meer goede voeding, betere hygiëne, goed geventileerde stallen en het vermijden van stress voor de dieren. De verschillende veehouderijsectoren hebben hiervoor in 2016 plannen gemaakt. De SDa heeft in samenwerking met de veehouderijsectoren in 2018 nieuwe richtinggevende benchmarkwaarden opgesteld voor veelgebruik van antibiotica (SDa, 2018). De sectoren hebben op basis hiervan reductiedoelen voor 2024 vastgesteld (SDa, 2019). De afgesproken sectordoelen, die vooral gericht zijn op het terugdringen van het aantal veelgebruikers, vervangen de generieke 70% reductiedoelstelling voor 2020 ten opzichte van 2009 (LNV, 2019). Met bijna 64% reductie in 2018 ten opzichte van 2009 was deze doelstelling (nog) niet bereikt. Volgens de nieuwe sectordoelen zullen de pluimveehouderij, varkenshouderij en kalverhouderij het aantal veelgebruikers verminderen met 50% in 2024 ten opzichte van het aantal in het jaar 2017. De nieuwe benchmarkwaarden voor bedrijven met vleeskalveren, biggen, kalkoenen en konijnen zijn nog steeds hoger dan wenselijk en zullen daarom na 2020 verder naar beneden worden bijgesteld. Daarnaast zal de kalverhouderij het antibioticagebruik reduceren met 15% in de periode 2017- 2022 mits de bestrijding van twee belangrijke kalverziekten succesvol is.