Concentraties zware metalen in lucht, 1990-2006

Concentraties zware metalen in lucht stabiliseren

De laatste jaren stabiliseren de jaargemiddelde luchtconcentraties van de zware metalen arseen, cadmium en lood. De normen voor deze stoffen worden niet overschreden.
Sinds 1990 zijn de concentraties in lucht van arseen en cadmium ongeveer gehalveerd. De concentratie van lood in lucht is zelfs met ongeveer 85 % afgenomen.
Oorzaken van deze afnamen zijn:

• reductie van de emissie van arseen in de energiesector (tot 1995);
• afname van de cadmiumemissie bij de doelgroepen industrie en afvalverwerking en in het buitenland;
• afname van de emissie van lood door het verkeer.

De depositie van cadmium is in Nederland in twaalf jaar tijd naar schatting gehalveerd. De cadmiumdepositie sinds 2000 is geschat op enkele tiende grammen per hectare per jaar en ligt daarmee onder de streefwaarde van 1 g/(ha.jr).

Normen voor zware metalen in lucht

De Europese Unie heeft een grenswaarde vastgesteld voor de concentratie van lood in lucht ter bescherming van de volksgezondheid. De grenswaarde is 500 ng/m³ als jaargemiddelde en is sinds 2001 in Nederland van kracht. Waarschijnlijk zal in 2008 een herziene Europese richtlijn voor luchtkwaliteit van kracht worden. Deze richtlijn bevat ook een grenswaarde voor Lood. Deze grenswaarde is echter onveranderd ten opzichte van de eerder vastgestelde waarde in de zogenaamde eerste dochterrichtlijn.
In 2005 is een nieuwe richtlijn ter bescherming van de menselijke gezondheid met betrekking tot arseen, cadmium, kwik, nikkel en PAK's van kracht geworden, de zogenaamde vierde dochterrichtlijn. Deze richtlijn geeft streefwaarden voor jaargemiddelde concentraties van arseen, cadmium en nikkel op deeltjes in lucht, respectievelijk 6, 5 en 20 ng/m³. Aan deze streefwaarden moet uiterlijk in 2013 voldaan worden. In Nederland zijn er de afgelopen twaalf jaar geen overschrijdingen geweest van de voorgestelde streefwaarden voor arseen en cadmium. Vanaf 2004 wordt ook nikkel gemeten in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Sinds 2004 zijn jaargemiddelde concentraties waargenomen variërend tussen 1,6 ng/m³ en 5,8 ng/m³. Met deze cijfers ligt de concentratie ook voor nikkel ruim onder de streefwaarde van 20 ng/m³.
Naast de wettelijke kwaliteitsdoelstellingen wordt er in Nederland gebruik gemaakt van Maximaal Toelaatbaar Risico (MTR) - en Verwaarloosbaar Risico (VR)-waarden voor de concentratie in de lucht van arseen. Deze bedragen 500 respectievelijk 5 ng/m³ (VROM, 1999). Deze niveaus zijn sinds het begin van de systematische metingen in 1987 nooit overschreden. Voor de depositie van cadmium bestaat er een streefwaarde ter bescherming van ecosystemen van 1 g/(ha.jr). De huidige belasting ligt in de orde van 0,2  g/(ha.jr).

Bronnen van zware metalen in lucht

De doelgroepen industrie, energie, verkeer en consumenten vormen de belangrijkste bronnen van zware metalen in de lucht. Verder komen zware metalen vrij bij verbrandingsprocessen bij raffinaderijen en afvalverwijdering. De metalen komen hoofdzakelijk voor gebonden aan fijn stof. Om emissies van cadmium en lood te verminderen heeft Nederland in 1998 een protocol ondertekend dat is opgesteld door de UNECE Convention on long-range transboundary air pollution.

Verschillen binnen Nederland

In het algemeen nemen concentraties van arseen, cadmium en lood in lucht af gaande van Zuid- naar Noord-Nederland. Verder zijn de variaties in de concentratie te verklaren door verschillen in ruimte en tijd van de uitstoot van zware metalen binnen Nederland. In het laatste decennium is de ruimtelijke variatie van concentraties sterk afgenomen. Daarom voldoet het hier de gemiddelde situatie voor Nederland weer te geven. Voor wat betreft nikkel is de meetreeks te kort om een vergelijkbare analyse toe te passen. De beschikbare data wijst op een relatief vlak beeld voor Nederland met concentraties tussen 1,9 ng/m³ in het zuiden en 1,6 ng/m³ in het noorden van Nederland. Een relatief hoge concentratie, dat wil zeggen 5,8 ng/m³, is gemeten in het Rijnmondgebied. De emissies in Nederland van nikkelverbindingen zijn in 10 jaar tijd ongeveer gehalveerd. Dit komt vooral omdat de emissies bij raffinaderijen zijn gedecimeerd. Zeescheepvaart is in 2005 de dominante bron van nikkelverbindingen met een emissiebijdrage van circa 75 % van het totaal.

Effecten van zware metalen op de gezondheid

Zware metalen kunnen zowel rechtstreeks via de lucht, door inademing, als via het voedsel en drinkwater het lichaam binnenkomen. Zware metalen verlaten slechts langzaam het lichaam. Daarom kan er ophoping plaatsvinden. Langdurige blootstelling van mensen aan zware metalen kan uiteindelijk leiden tot stoornissen van lichaamsfuncties. Langdurige blootstelling aan arseen kan leiden tot huid- en longkanker. Cadmium is een kankerverwekkende stof. Lood leidt bij de mens tot een achteruitgang in coördinatie en mentale capaciteiten en schade aan nieren, zenuwstelsel en rode bloedcellen. Naast bovengenoemde effecten zijn zware metalen van invloed op de kwaliteit van ecosystemen. Zware metalen komen hierin terecht door depositie. Kritische waarden (critical loads) zijn vastgesteld voor verschillende zware metalen om de kwaliteit van ecosystemen en drinkwater te kunnen benoemen. Het eerder genoemde protocol (UNECE) om emissies van zware metalen te reduceren draagt bij om het aantal overschrijdingen van critical loads te reduceren. Recentelijk is een samenvatting gemaakt van de kennis rond zware metalen, emissies, depositie en overschrijdingen van critical loads in Europa (CCE).