Aandeel beschermde natuurgebieden in Nederland

Oppervlakte land, binnenwater, kust en marien beschermd via Natura 2000 en de NNN*

* In de SVIR staat dat de Rijkswateren (waaronder de Noordzee, Waddenzee en IJsselmeer) ook NNN zijn. Het beschermingsregime voor de NNN-Rijkswateren is echter anders dan op het land.

Een internationale biodiversiteitsdoelstelling van de Convention on Biological Diversity omvat een minimum areaal beschermd natuurgebied in 2020: 17% land en binnenwater en 10% kust en marien. Het aandeel wettelijk beschermde Natura 2000-gebieden is ca. 15% van het areaal land en binnenwateren (inclusief IJsselmeer), met de NNN gebieden erbij is dit aandeel 26%. Het aandeel beschermde Natura 2000-gebieden van kust en marien is ca. 24%. Het aandeel beschermd natuurgebied in Nederland is ruimschoots meer dan de internationale doelstelling van 17% land en binnenwater en 10% kust en mariene gebieden in 2020.

Areaal Natura 2000-gebieden

Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden. De Nederlandse bijdrage aan het Europese netwerk van beschermde natuurgebieden (Natura 2000) bestaat uit 161 gebieden. De Nederlandse Natura 2000-gebieden beslaan momenteel ruim 2 miljoen hectare (waarvan 85% open water, inclusief de kustwateren, Klaverbank, Friese front en Doggersbank). Op het land is ca. 309.000 ha Natura 2000-gebied aangewezen, met de binnenwateren erbij zoals rivieren, plassen, meren waaronder ook het IJsselmeer is dit 570.000 hectare. Bijna al het areaal Natura 2000-gebied is onderdeel van het Natuurnetwerk Nederland (NNN).

Areaal Natuurnetwerk Nederland

Het Natuurnetwerk Nederland (NNN), voorheen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), is een netwerk van bestaande en nieuw aan te leggen natuurgebieden en werd in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan (LNV 1990). Na de herijking van de EHS is de omvang van het op kaart door de provincies planologisch begrensde en beschermde NNN circa 758.000 ha (exclusief de Rijkswateren). Het NNN op de kaart is echter nog niet volledig gerealiseerd. Volgens de vijfde Voortgangsrapportage natuur is in 2018 in totaal ca 695.000 ha (92% van het begrensde NNN) in beheer en dus gerealiseerd. In het Natuurpact (EZ, 2013) is afgesproken dat de provincies in de periode 2011-2027 minimaal 80.000 hectare nieuwe natuur inrichten om het Natuurnetwerk te realiseren. Hiervoor moesten provincies in 2011 nog 40.000 hectare (landbouw)grond verwerven of van functie veranderen (IPO 2015). Van het nu begrensde NNN zal niet alles natuurgebied worden; een klein deel van het areaal is nog zoekgebied voor nieuwe natuur en een klein deel zal worden gerealiseerd met agrarisch natuurbeheer of andere vormen van natuur-inclusieve landbouw. De minimum verwacht oppervlakte natuur binnen het Natuurnetwerk per 1 januari 2027 is ca. 736.000 ha (LNV & IPO, 2019). Naast dit Natuurnetwerk op het land zijn Rijkswateren, waaronder Waddenzee, IJsselmeer, Zeeuwse delta en Noordzee aangewezen als onderdeel van het NNN.

• Realisatie Natuurnetwerk - verwerving en inrichting, 1990-2022

Beschermingsregimes Natura 2000-gebieden en het Natuurnetwerk

De Natura 2000-gebieden zijn wettelijk beschermd via de Wet Natuurbescherming. Het is verboden zonder vergunning van gedeputeerde staten een project te realiseren dat niet direct verband houdt met of nodig is voor het beheer van een Natura 2000-gebied, maar afzonderlijk of in combinatie met andere plannen of projecten significante gevolgen kan hebben voor een Natura 2000-gebied (artikel 2.7 Wet natuurbescherming). Om de gevolgen van het project vast te stellen, moet een passende beoordeling worden gemaakt. Als daaruit blijkt dat een effect niet is uitgesloten, dan kan alleen vergunning worden verkregen als er geen alternatieve oplossingen zijn, er sprake is van dwingende redenen van groot openbaar belang, en er compenserende maatregelen worden getroffen. De instandhoudingsdoelstellingen zijn opgenomen in de aanwijzingsbesluiten voor de Natura 2000-gebieden. Nederland werkt de instandhoudingsdoelstellingen per gebied uit in de Natura 2000-beheerplannen. Het beheerplan moet binnen drie jaar na aanwijzing van het gebied als Natura 2000-gebied zijn vastgesteld. Per juli 2017 zijn bijna alle Natura 2000-gebieden definitief aangewezen of de besluiten ervan getekend.

• Staat van instandhouding soorten en habitattypen Habitatrichtlijn en trends vogels Vogelrichtlijn, 2013-2018

Het Rijk heeft de NNN vastgelegd in het Besluit algemene regels ruimtelijke ordening (Barro). Provincies moeten op grond van artikel 2.10.2 Barro de NNN aanwijzen en begrenzen in provinciale verordeningen. Op grond van artikel 2.10.3 Barro moeten zij in hun verordeningen ook de wezenlijke kenmerken en waarden van die gebieden vastleggen. Alle provincies hebben het Natuurnetwerk inmiddels planologisch begrensd en opgenomen in omgevingsplannen, omgevingsverordeningen, structuurvisies en ruimtelijke verordeningen. De begrenzing van de NNN is opgenomen in de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) (I&M 2012). Op grond van artikel 2.10.4 Barro geldt er een 'nee-tenzij'-beschermingsregime voor het NNN. Er mag geen toestemming worden verleend aan activiteiten die leiden tot een significante aantasting van de wezenlijke kenmerken en waarden, of tot een significante vermindering van de oppervlakte van of samenhang tussen die gebieden. Tenzij er sprake is van een groot openbaar belang, er geen reële alternatieven zijn en de negatieve effecten worden gemitigeerd en/of gecompenseerd.

Bijna alle Natura 2000-gebieden zijn onderdeel van de NNN en hebben dus tevens een planologische bescherming. Een klein deel van deze gebieden (ruim 22.000 hectare) is geen onderdeel van het Natuurnetwerk. Dit betreft vooral agrarische gebieden zoals Arkemheen, Polder Zeevang, uiterwaarden van de Rijntakken, het Oude land van Strijen en delen van de Wieden. Soms zijn deze gebieden ondergebracht in een nieuwe beleidscategorie bijvoorbeeld die van 'Groene Ontwikkelingszone'. Deze hebben een beperkter beschermingsregime dan de Natura 2000-gebieden in het Natuurnetwerk. In Natura 2000-gebieden buiten het NNN worden namelijk de zogeheten wezenlijke kenmerken en waarden van deze gebieden niet beschermd door het 'nee, tenzij'-regime. Bovendien is verwerving van gronden beperkt tot het Natuurnetwerk waardoor uitbreiding van bestaande weidevogelreservaten in deze Natura 2000-gebieden niet zal plaatsvinden.

Natuurnetwerk al 30 jaar een belangrijke pijler van het Nederlandse natuurbeleid

Het Natuurnetwerk Nederland (NNN), voorheen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), is een netwerk van bestaande en nieuw aan te leggen natuurgebieden en werd in 1990 geïntroduceerd in het Natuurbeleidsplan van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV). Het doel van het NNN is de achteruitgang van het areaal aan natuur en de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen, te herstellen en te behouden door een samenhangend netwerk van natuurgebieden te creëren. Dit wordt gedaan door natuurgebieden te vergroten en met elkaar te verbinden door verwerving, inrichting en beheer van aangrenzende en tussenliggende landbouwgronden. De provincies zijn verantwoordelijk om dit netwerk op het land te realiseren. Het Rijk is verantwoordelijk voor het Natuurnetwerk in de Rijkswateren.

In 1990 was de omvang van de bestaande natuur in het NNN volgens het Rijk 450.000 hectare (LNV 1990). De toen beoogde uitbreiding, die in 2018 gerealiseerd moest zijn, was ca. 250.000 hectare groot. Deze uitbreiding werd vorm gegeven door nieuwe natuur (ca. 100.000 ha reservaat en 50.000 ha natuurontwikkeling) en agrarisch natuurbeheer (ca. 100.000 ha). In het Natuurpact van september 2013 hebben Rijk en provincies hun nieuwe ambities om natuur in Nederland te ontwikkelen en te behouden vastgelegd voor de periode tot en met 2027 (EZ & provincies 2013). De meeste provincies hebben de Ecologische Hoofdstructuur herijkt en de naamgeving is veranderd naar Natuurnetwerk Nederland. Door de herijking maken, soms grote, delen van de vroegere EHS geen deel meer uit van het NNN.

Het aandeel beschermd gebied internationaal belangrijke doelstelling

Behoud van biodiversiteit is een belangrijke doelstelling van de Conventie voor Biologische Diversiteit (CBD), maar ook van de EU-Vogel- en Habitatrichtlijn en de EU-biodiversiteitstrategie. In internationaal verband heeft Nederland zich met het Biodiversiteitsverdrag en de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (Natura 2000) gecommitteerd aan de doelen in deze verdragen en richtlijnen.

In het strategisch plan 2010-2020 van de CBD is een doelstelling (Aichi-target 11) opgenomen om de toestand van ecosystemen, soorten en genetische diversiteit te verbeteren middels bescherming. De doelstelling luidt: By 2020, at least 17 per cent of terrestrial and inland water, and 10 per cent of coastal and marine areas, especially areas of particular importance for biodiversity and ecosystem services, are conserved through effectively and equitably managed, ecologically representative and well connected systems of protected areas and other effective area-based conservation measures, and integrated into the wider landscapes and seascapes.
In de onderhandelingen voor het nieuw strategische plan wordt gedacht aan 30% beschermd gebied in 2030.

De CBD (artikel 2) definieert een 'beschermd gebied' als een geografisch begrensd gebied dat is aangewezen of gereguleerd en beheerd om specifieke instandhoudingsdoelstellingen te bereiken en hanteert de IUCN criteria voor beschermde gebieden. Nederland heeft weinig strikt beschermde gebieden, wildernis of nagenoeg natuurlijke gebieden volgens de definitie van IUCN. Het gaat dan bijvoorbeeld de waddeneilanden Rottumeroog en Rottumerplaat en het omringende zeegebied en de zuidoostelijke Veluwe. De meeste natuurgebieden in Nederland voldoen aan de criteria van habitat/Species Management (IV) en Protected area with sustainable use of natural resources (VI).