Verduurzaming van handelsketens 1985-2018

Keurmerken veel gebruikt voor het verduurzamen van internationale handel

Nederland is voor grondstoffen zoals palmolie, soja, koffie en cacao afhankelijk van import, zowel voor de consumptie als het gebruik in de industrie. De productiegebieden van deze (agro-)grondstoffen liggen voor een groot deel buiten de EU (van Oorschot et al 2013). De productie van agrarische grondstoffen gaat daar gepaard met een aanzienlijk landgebruik. Daarvoor zijn natuurlijke ecosystemen omgezet naar landbouwsystemen, wat tot verlies aan natuur en biodiversiteit leidt. Ook zijn er aan de import van dit soort gewassen sociale issues verbonden, op het vlak van arbeidsomstandigheden, kinderarbeid en een leefbaar loon.

Om de duurzaamheid van de handel in deze grondstoffen aan te tonen wordt vaak gebruikt gemaakt van certificering, waarbij de productie in deze agrarische grondstoffen wordt beoordeeld aan de hand van een aantal duurzaamheidscriteria. Die criteria zijn vastgelegd in internationaal breed erkende marktstandaarden, zoals Rainforest Alliance voor koffie, RTRS voor soja en RSPO voor palmolie. Naast standaarden voor agrarische stromen zijn er ook standaarden voor hout (FSC) en vis (MSC voor gevangen en ASC voor gekweekte vis). Voor de consument kan het voldoen aan een dergelijke standaard zichtbaar worden als een product voorzien is van een keurmerk (van Oorschot et al 2015).

Een keurmerk houdt onder andere in dat de boer een eerlijkere prijs heeft gekregen voor zijn producten, dat bij de productie zorgvuldig is omgegaan met natuur en milieu, en er wordt toegezien op verantwoorde arbeidsomstandigheden. Volgens de criteria van een aantal standaarden is het niet toegestaan dat natuurlijke ecosystemen, vanaf een bepaalde ingangsdatum, zijn omgezet naar agrarisch gebruik. Er worden inmiddels meer dan 200 keurmerken en labels gebruikt op de Nederlandse markt, wat tot verwarring bij consumenten heeft geleid. Dat was een reden voor de overheid om een ranglijst voor keurmerken te laten maken. Daarvoor zijn een aantal standaarden vergeleken op basis van hun ambities, transparantie en betrouwbaarheid (Keurmerkenwijzer Natuur en Milieu).

Marktaandelen in Nederland stijgen verder

Bij een aantal (agro-)grondstoffen waarvoor Nederland sterk afhankelijk is van import, is het marktaandeel dat is geproduceerd volgens de criteria van een duurzaamheidstandaard sinds 2000 flink gestegen. In de figuur zijn de beschikbare cijfers tot aan 2018 opgenomen, niet alle grondstoffen worden jaarlijks gemonitord. De toename is te danken aan de gezamenlijke inzet van bedrijven, maatschappelijke organisaties, branche organisaties en de overheid (van Oorschot et al. 2013). Voor duurzaam geproduceerd hout, waar keurmerken al meer dan twintig jaar bestaan, is het marktaandeel in 2017 toegenomen tot 85%. Dit hoge marktaandeel lijkt te stabiliseren (Oldenburger et al. 2018). Voor vis komt het duurzame aandeel uit op ruim 50% voor 2018, op basis van verkoopcijfers in supermarkten, restaurants en andere kanalen. Het betreft het totaal van gecertificeerde wild gevangen en gekweekte vis (Logatcheva 2020). Gekweekte vis maakt een steeds groter deel uit van de verkoopcijfers van gecertificeerde vis. In 2016 was dat ongeveer een derde en in 2018 al bijna de helft. Voor koffie is er, na een terugval in 2016, weer een stijging in het gecertificeerde marktaandeel te zien tot 60% in 2018 (Kuepper & Kusumaningtyas 2020). Bij palmolie was in 2016 het aandeel van verantwoord geproduceerde palmolie dat wordt verwerkt door de Nederlandse voedingsmiddelenindustrie gestegen tot 90%. Dat betreft de totale hoeveelheid palmolie verwerkt in margarines en oliën, brood en banket, zuivelvervangers, melk en veevoer. Per product zijn er nog flinke verschillen in gecertificeerde aandelen. Vanaf 2016 zijn er nog kleine fluctuaties in het totale gecertificeerde marktaandeel te zien (DASPO 2019). Bij soja, waar eerder het gecertificeerde marktaandeel nog afnam, is er in recente jaren een flinke stijging te zien. Voor de soja die in Nederland via veevoer wordt verwerkt tot dierlijk voedsel worden certificaten ingekocht. Voor de soja in dierlijk voedsel die ook in Nederland wordt geconsumeerd worden RTRS certificaten ingekocht, en dat aandeel is gestegen tot 100% in 2017 (IDH & IUCN-NL 2019).

Monitoring en vergelijkbaarheid van gecertificeerde marktaandelen

De marktaandelen worden op verschillende manieren gemonitord en in beeld gebracht door een aantal maatschappelijke en branche organisaties. Voor vis wordt bijvoorbeeld gerapporteerd op basis van verkoopcijfers in supermarkten, zonder de verkoop in onder andere restaurants. Bij hout gaat het om het gecertificeerde aandeel van de totale hoeveelheid ingekocht hout door importeurs en houtverwerkers. Dat gaat dus over industriële verwerking, en niet over de uiteindelijke consumptie door Nederlanders. En bij soja gaat het over het aandeel in het mengvoer dat verbruikt wordt in de Nederlandse dierhouderij. Door zulke verschillen is het niet eenvoudig om een uniform beeld over alle sectoren op te stellen, vandaar dat hier een hoofdonderscheid gemaakt wordt in consumptie en industrieel verbruik. Meer transparantie en uniformiteit in monitoring en rapportage over internationale handelsstromen van agro-grondstoffen is nodig om de voortgang op een vergelijkbare manier in beeld te brengen. Tot aan 2018 heeft het CBS toegezien op uniformering en validering van de monitoringsaanpak (CBS, 2013, CBS monitor agro-grondstoffen).

De handel in gecertificeerde grondstoffen is op verschillende manieren georganiseerd. Duurzaam geproduceerd hout wordt bijvoorbeeld voorzien van een chain-of-custody label waarmee de precieze herkomst traceerbaar is. Voor soja dat als veevoer wordt verwerkt worden collectief certificaten ingekocht door de Nederlandse brancheorganisatie. De certificaten zijn door sojaproducenten die aan de duurzaamheidscriteria voldoen op de markt gebracht. Het kan dus zo zijn dat de daadwerkelijk geïmporteerde soja van een andere producent en locatie afkomstig zijn. Ook bij palmolie wordt in certificaten gehandeld, daar wordt steeds meer palmolie gescheiden verhandeld en geïmporteerd waardoor de exacte herkomst van een gecertificeerde lading beter traceerbaar is.