Areaal mossel- en oesterbanken in de Waddenzee, 1995 - 2018

Historisch verloop mosselbanken in de Waddenzee

Betrouwbare informatie over vroegere arealen aan mosselbanken is noodzakelijk voor het beleid op het gebied van schelpdiervisserij en natuurbehoud en -herstel. Beleidsmatig is er veel aandacht voor mosselbanken vanwege hun sturende rol als biobouwer en grazer van micro-algen, en vanwege hun rol in de voedselvoorziening voor schelpdieretende vogels zoals de scholekster en de eidereend. Daarnaast zijn er veel vogels die foerageren op krabben en kreeftachtigen die leven tussen de mosselen, zoals de steenloper en de wulp.

Sinds 1995 worden mosselbanken jaarlijks op gestandaardiseerde wijze ingemeten. Van de periode daarvoor zijn alleen fragmentarische gegevens beschikbaar. Dijkema et al. (1989) hebben in 1969 en 1978 in de gehele Waddenzee opnames uitgevoerd. Het areaal aan mosselbanken werd toen geschat op rond de 4000 hectare, waarvan 30% in de westelijke Waddenzee en de rest in de oostelijke Waddenzee. Dankers et al. (2003) hebben alle beschikbare informatie samengevoegd en geschat dat het areaal aan mosselbanken in de periode 1971 - 1982 lag tussen de 1000 en 5600 hectare. De schatting voor deze periode is niet goed te vergelijken met de areaalschattingen sinds 1995 omdat de methodiek niet exact overeenkomt. Sinds 1995 wordt de contour van een bank strakker omlijnd, terwijl in 1969 en 1978 de banken waarschijnlijk wat ruimer zijn ingetekend. Daar staat tegenover dat in 1969 en 1978 banken kleiner dan ongeveer 10 hectare niet zijn ingetekend. Onzeker is de leeftijdssamenstelling in de banken in 1969 en 1978. Om streefwaarden vast te stellen is het van belang of het gaat om stabiele meerjarige banken of om grotendeels instabiele zaadbanken (Dankers et al. 2003).

Litorale en sublitorale mosselbanken

In de Waddenzee wordt onderscheid gemaakt tussen litorale en sublitorale mosselbanken. Litorale mosselbanken bevinden zich op de getijdeplaten die droogvallen bij laag water. Sublitorale mosselbanken liggen in de diepere delen die altijd onder water blijven. Sublitorale mosselzaadbanken kunnen ieder voor- en najaar bevist worden, behalve in gebieden die gesloten zijn voor mosselzaadvisserij (Jansen et al., 2012).
Gedurende de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn de mosselbanken op de droogvallende platen sterk bevist; in 1991 waren ze vrijwel geheel afwezig. In ongeveer tien jaar tijd is het areaal mosselbanken op droogvallende platen weer toegenomen en dit areaal schommelt sindsdien rond de 2000 hectare.

Opkomst en ontwikkeling van de Japanse oester

In de jaren zeventig werd de Japanse oester niet opzettelijk in het Nederlandse deel van de Waddenzee geïntroduceerd. Sindsdien heeft deze exoot zich door de hele Waddenzee verspreid. In 2002 werd het eerste oesterbankje gekarteerd en sindsdien zijn de arealen Japanse oesterbanken toegenomen. Zowel de Japanse oester als de mossel hebben hard substraat nodig om zich te kunnen vestigen. Dit kunnen stenen, palen, schelpfragmenten of andere schelpdieren zijn. In de oostelijke Waddenzee hebben oesters zich vooral uitgebreid in bestaande mosselbanken. In de westelijke Waddenzee hebben de Japanse oesters zich ook in belangrijke mate buiten de bestaande mosselbanken weten te vestigen. Omdat Japanse oesters en mosselen gemengd voor kunnen komen in dezelfde banken nam met de toename van Japanse oesterbanken ook het areaal aan gemengde banken toe. Als we alleen pure mosselbanken beschouwen is de verhouding tussen de oostelijke en westelijke Waddenzee duidelijk anders dan in 1969 en 1978; momenteel ligt slechts 10% van het totale mosselbank areaal in de westelijke Waddenzee. Als we mossel-, oester- en gemengde banken samen beschouwen, is de verhouding hetzelfde als in 1969 en 1978, met 30% in de westelijke Waddenzee. De Japanse oester wordt de laatste jaren commercieel geraapt.

Ecologisch belang mossel- en oesterbanken

Mossel- en oesterbanken hebben eenzelfde rol in het ecosysteem. Het zijn echte biobouwers. Ze vormen driedimensionale structuren waardoor ze leefgebied bieden aan allerlei soorten, en waarmee ze sediment vastleggen. Ook filtreren ze grote volumes water en beïnvloeden daarmee de micro-algengemeenschap en daarmee het aanbod van voedsel voor andere algeneters. Een groot verschil is echter dat mosselen een belangrijke voedselbron vormen voor schelpdieretende vogels, maar Japanse oesters niet. Bedekking van een mosselbank met Japanse oesters kan de vogels verhinderen om de mosselen te bereiken. Daar staat tegenover dat mosselen zich ook zijn gaan vestigen in oesterbanken op locaties waar voorheen geen mosselbanken meer voorkwamen. Op dergelijke plaatsen lijken de Japanse oesters een terugkeer van mosselen te faciliteren, die op hun beurt weer gegeten zouden kunnen worden door vogels.

Mossel- en oesterbanken en beleid

Binnen Natura 2000 zijn mosselbanken een kwaliteitskenmerk van Habitattype 1140A 'Slik- en zandplaten' en Habitattype 1110A 'Permanent overstroomde zandbanken'. Kwaliteitsverbetering is één van de belangrijkste Natura 2000-instandhoudingsdoelen. De kwaliteitsverbetering van deze habitattypen moet onder meer voortkomen uit het bevorderen van een grotere hoeveelheid en gespreid voorkomen van mosselbanken in diverse stadia van ontwikkeling.

De bescherming van mosselbanken is ook opgenomen in de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) en op nationaal niveau opgenomen in de Waterwet. Voor de Waddenzee is het streefoppervlak litorale mosselbanken 2000 tot 4000 hectare. Dit getal is gebaseerd op de circa 4000 ha litorale mosselbanken die vroeger in de Waddenzee voorkwamen. Daarnaast zijn er tussen Nederland, Duitsland en Denemarken ecologische doelen gesteld om de natuurwaarden van de Waddenzee te beschermen en waar nodig te verbeteren. Binnen dit kader zijn mosselbanken onderdeel van het Trilateral Monitoring and Assessment Programme (TMAP).

Mosselzaadvisserij alleen onder voorwaarden toegestaan

Momenteel vindt alleen visserij plaats op mosselzaad in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee, en dan nog alleen onder bepaalde voorwaarden (Smaal et al., 2013). Visserij op droogvallende mosselbanken is verboden. Volgens de Beleidsnota Schelpdiervisserij (2004) worden op de droogvallende platen geen mosselen gevist zolang er minder dan 2000 hectare oude stabiele banken aanwezig zijn. Als dat oppervlak aanwezig is mag als proef op zaadbanken gevist worden. Het doel is om na te gaan of beviste zaadbanken zich beter ontwikkelen tot stabiele banken dan onbeviste banken. Meerjarige banken worden in het Beleidsbesluit Schelpdiervisserij (LNV, 2004) gedefinieerd als banken die minimaal één winter hebben overleefd. Volgens deze definitie zijn alle in het voorjaar gekarteerde mosselbanken meerjarig.

Convenant transitie mosselsector en natuurherstel Waddenzee en vervolg in Plan van Uitvoering 2014-2018

In februari 2008 is een transitieconvenant gesloten tussen de mosselsector, overheid en natuurorganisaties. Het hoofddoel daarvan is om de mosselbanken op de bodem van de Waddenzee de kans te geven zich ongestoord te ontwikkelen terwijl de mosselsector kan blijven produceren. Volgens afspraak wordt de visserij op natuurlijke mosselzaadbanken stapsgewijs verminderd en vervangen door alternatieve manieren van zaadwinning zoals mosselzaadinvanginstallaties (MZIs), zodanig dat rendabele mosselkweek mogelijk blijft.
Er is een opschalingstraject voor MZIs afgesproken om het streefbeeld voor 2020 (geen bodemberoerende visserij) te halen. Verder is sluiting van gebieden voor mosselzaadvisserij onderdeel van het transitieproces. Dit is gekoppeld aan de verbeteropgave voor meerjarige mosselbanken in de Waddenzee. Er zijn afspraken over welke oppervlakte en welke gebieden op basis van een Natuurkansenkaart op termijn worden gesloten (PRW 2014).

Experiment met handmatig rapen Japanse oester

Op oesters wordt in de Waddenzee beperkt gevist. In 2010 is een experiment gestart met het handmatig rapen van Japanse oesters door 18 vissers in de Waddenzee. Er is alleen vergunning nodig voor de Wet natuurbescherming, niet voor de Visserijwet. Daarnaast is het, voor historisch kleinschalig medegebruik, toegestaan maximaal tien kilo schelpdieren per dag/per persoon te rapen.