Areaal mossel- en oesterbanken in de Waddenzee, 1995 - 2010

Historisch verloop mosselbanken in de Waddenzee

Betrouwbare informatie over vroegere arealen aan mosselbanken is noodzakelijk voor het beleid op het gebied van schelpdiervisserij en natuurbehoud en -herstel. Beleidsmatig is er veel aandacht besteed aan mosselbanken vanwege hun sturende rol als biobouwer en grazer van micro-algen, en vanwege hun rol in de voedselvoorziening voor schelpdieretende vogels zoals de scholekster en eidereend.
Sinds 1995 worden mosselbanken jaarlijks op gestandaardiseerde wijze ingemeten. Van de periode daarvoor zijn alleen fragmentarische gegevens beschikbaar. Dijkema et al. (1989) hebben in 1969 en 1978 in de gehele Waddenzee opnames uitgevoerd. Het areaal aan mosselbanken werd toen geschat rond de 4000 hectare, waarvan dertig procent in de westelijke Waddenzee en de rest in de oostelijke Waddenzee. Dankers et al. (2003) hebben alle beschikbare informatie samengevoegd en geschat dat het areaal aan mosselbanken in de periode 1971 - 1982 lag tussen de 1000 en 5600 hectare. De schatting voor deze periode is niet goed te vergelijken met de areaalschattingen sinds 1995 omdat de methodiek niet exact overeenkwam. Sinds 1995 wordt de contour van een bank strakker omlijnd, terwijl in 1969 en 1978 de banken waarschijnlijk wat ruimer zijn ingetekend. Daar staat tegenover dat in 1969 en 1978 banken kleiner dan ongeveer 10 hectare niet zijn ingetekend. Onzeker is de leeftijdssamenstelling in de banken in 1969 en 1978. Om streefwaarden vast te stellen is het van belang of het gaat om stabiele meerjarige banken of om grotendeels instabiele zaadbanken (Dankers et al. 2003).

Litorale en sublitorale mosselbanken

In de Waddenzee wordt onderscheid gemaakt tussen litorale en sublitorale mosselbanken. Litorale mosselbanken bevinden zich op de getijdeplaten die droogvallen bij laag water. Sublitorale mosselbanken liggen in de diepere delen die altijd onder water blijven. Sublitorale mosselzaad banken kunnen ieder voor- en najaar bevist worden, behalve in gebieden die gesloten zijn voor mosselzaadvisserij. (Jansen et al., 2012)
Gedurende de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn de mosselbanken op de droogvallende platen sterk bevist; in 1991 waren ze vrijwel geheel afwezig. In ongeveer tien jaar tijd is het areaal mosselbanken op droogvallende platen weer toegenomen en dit areaal schommelt sindsdien rond 2000 hectare.

Opkomst en ontwikkeling van de Japanse oester

In de jaren zeventig werd de Japanse oester onopzettelijk in het Nederlandse deel van de Waddenzee geïntroduceerd. Sindsdien heeft deze exoot zich door de hele Waddenzee verspreid. In 2002 werd het eerste oesterbankje gekarteerd en sindsdien zijn de arealen Japanse oesterbanken toegenomen. Zowel de Japanse oester als de mossel hebben hard substraat nodig om zich te kunnen vestigen. Dit kunnen stenen, palen, schelpfragmenten of andere schelpdieren zijn. In de oostelijke Waddenzee hebben oesters zich vooral uitgebreid in bestaande mosselbanken. In de westelijke Waddenzee hebben de Japanse oesters zich ook in belangrijke mate buiten de bestaande mosselbanken weten te vestigen. Omdat Japanse oesters en mosselen gemengd voor kunnen komen in dezelfde banken nam met de toename van Japanse oesterbanken ook het areaal aan gemengde banken toe. Als we alleen pure mosselbanken beschouwen is de verhouding tussen de oostelijke en westelijke Waddenzee duidelijk anders dan in 1969 en 1978; momenteel ligt slechts 10% van het totale mosselbank areaal in de westelijke Waddenzee. Als we mossel-, oester- en gemengde banken samen beschouwen, is de verhouding hetzelfde als in 1969 en 1978, met 30% in de westelijke Waddenzee.
De Japanse oester wordt de laatste jaren commercieel geraapt. In 2010 was het areaal mosselbanken in de Nederlandse Waddenzee ruim 1100 hectare en het areaal oesterbanken 250 hectare en was er circa 680 hectare aan gemengde banken.

Ecologisch belang mossel- en oesterbanken

Mossel- en oesterbanken hebben eenzelfde rol in het ecosysteem. Het zijn echte biobouwers. Ze vormen driedimensionale structuren waardoor ze leefgebied bieden aan allerlei soorten, en waarmee ze sediment vastleggen. Ook filtreren ze grote volumes water en beïnvloeden daarmee de micro-algengemeenschap en daarmee het aanbod van voedsel voor andere algeneters. Een groot verschil is echter dat mosselen een belangrijke voedselbron vormen voor schelpdieretende vogels, maar Japanse oesters niet. Bedekking van een mosselbank met Japanse oesters kan de vogels verhinderen om de mosselen te bereiken. Daar staat tegenover dat mosselen zich ook zijn gaan vestigen in oesterbanken op locaties waar voorheen geen mosselbanken meer voorkwamen. Op dergelijke plaatsen lijken de Japanse oesters een terugkeer van mosselen te faciliteren, die op hun beurt weer gegeten zouden kunnen worden door vogels.

Mosselbanken en beleid

In de Kaderrichtlijn Water is als streefwaarde voor stabiele droogvallende mosselbanken in de Waddenzee een areaal van 4000 hectare aangegeven. Binnen Natura 2000 zijn mosselbanken een kenmerkend onderdeel van Habitattype 1140 'Slik- en zandplaten' en ze zijn een onderdeel van de "TMAP Common Package parameters". Momenteel vindt alleen visserij plaats op mosselzaad in het sublitoraal van de westelijke Waddenzee, en dan nog alleen onder bepaalde voorwaarden (Smaal et al., 2013). Visserij op droogvallende mosselbanken is verboden. Experimentele visserij kan onder voorwaarden toegestaan worden op onstabiele droogvallende banken indien er meer dan 2000 hectare meerjarige litorale mosselbanken in de Nederlandse Waddenzee aanwezig zijn. Meerjarige banken worden in het Beleidsbesluit Schelpdiervisserij (LNV, 2004) gedefinieerd als banken die minimaal één winter hebben overleefd. Volgens deze definitie zijn alle in het voorjaar gekarteerde mosselbanken meerjarig.