Fijn stof in lucht, jaargemiddelde, 1992-2011

Fijn stof

Stof is een verzamelbegrip en duidt op het geheel aan zwevende deeltjes in de lucht. Gewoonlijk wordt met de term fijn stof PM₁₀ bedoeld. PM staat hier voor 'particulate matter' en de 10 duidt erop dat het om het deel van het stof in de lucht gaat waarvan (bij benadering) de deeltjes een diameter van 10 micrometer (µm) of minder hebben. Voor een volledige definitie zie bij 'Technische toelichting'.

Er is sinds 2008 ook regelgeving voor de fijnere fractie van fijn stof (PM_2.5). Hiervoor is een aparte indicator: Fijnere fractie van fijn stof (PM2,5) in lucht, 2009-2023.

Concentraties

De kaart geeft een beeld van de grootschalige, jaargemiddelde concentratie van fijn stof (PM₁₀) in 2011 per gebied van 1 x 1 km. De lokale verhogingen langs bijvoorbeeld drukke verkeerswegen en -straten zijn op deze kaart niet weergegeven. Het landsdekkende beeld voor jaargemiddelde fijnstofconcentraties laat in 2011 alleen nog zeer lokaal overschrijdingen zien van de grenswaarde.

De concentratie neemt in grote lijnen vanuit het noorden naar het zuiden toe door de toenemende invloed van bronnen in Nederland en het aangrenzende buitenland. De jaargemiddelde achtergrondconcentratie van fijn stof bedroeg in 2011 gemiddeld over Nederland 24 µg/m³. De achtergrondconcentratie wordt gevormd door de regionale (grootschalige) en stedelijke achtergrond. In de buurt van lokale bronnen zoals in straten of stallen kan de norm worden overschreden door de lokale bijdrage aan de fijnstofconcentratie.

Berekeningen in het kader van het Nationaal Samenwerkingsverband Luchtkwaliteit (NSL; zie ook onder bij 'Trend', 'Normstelling' en 'Beleid') op een hogere ruimtelijke resolutie dan de kaart geven aan dat in 2011 langs 12 kilometer weg of straat (per rijrichting) nog overschrijding van de grenswaarde voor het jaargemiddelde voorkwam; in alle gevallen gaat het om stedelijke wegen. Ook bij veehouderijen treden overschrijdingen van de grenswaarde voor het jaargemiddelde op; dit gebeurde in 2011 in de nabijheid van 64 intensieveveehouderijen. De overschrijding wordt deels veroorzaakt, doordat de gezamenlijke uitstoot van fijn stof in gebieden met intensieve veehouderij al verhoogd is (Beijk et al, 2011).

Trend

De meetresultaten van fijn stof (PM₁₀) van respectievelijk straat-, stad- en regionale locaties geven geen overschrijdingen van de grenswaarde van 40 µg/m³ voor de jaargemiddelde fijnstofconcentratie na 1997. De metingen in de periode 1992-2011 laten een afname zien van 35% op de regionale stations en van 25-30% op de stedelijke stations (zie afbeelding 'Trend 1992-2010').

Een onderzoek naar de emissie van fijn stof uit verbrandingsprocessen - dat tegenwoordig als gezondheidsrelevant geldt - laat zien dat de daling door de invoering van schonere motoren grotendeels te niet wordt gedaan door de stijging van het aantal gereden kilometers en het zwaarder worden van de voertuigen (Hoogerbrugge et al., 2010; Matthijsen & Koelemeijer, 2010).

Metingen van fijn stof zijn in 1992 gestart. Daarvoor werd weliswaar stof gemeten, maar dan meestal als totaal stof of Total Suspended Particulates (TSP). Met enige voorzichtigheid zou gesteld kunnen worden dat de stofniveaus sinds het begin van de jaren zeventig toch wel substantieel zijn gedaald (zie afbeelding 'Trend 1972-2010'; Buijsman, 2008/2009).

Berekeningen in het kader van het Nationaal Samenwerkingsverband Luchtkwaliteit (NSL; zie ook onder) geven aan dat in 2015 nog maar langs 14 kilometer weg of straat (per rijrichting) overschrijding van de grenswaarde voor het jaargemiddelde zal voorkomen. Op één overschrijdingslocatie na bevonden alle overschrijdingen zich dan voor langs binnenstedelijke of provinciale wegen (Beijk et al., 2011).

Bronnen

Fijn stof (PM₁₀) is een verzamelbegrip. Formeel bestaat fijn stof uit de deeltjes die 'een op grootte selecterende inlaat [...] passeren met een effiencygrens van 50% bij een aerodynamische diameter van 10 µm' (EU, 2008). Fijn stof bestaat uit een scala van stoffen die op een verschillende oorsprong hebben. Op basis hiervan wordt - onder andere met het oog op het beleid - een primaire en een secundaire fractie onderscheiden:

• De primaire fractie bestaat uit deeltjes die direct door menselijk handelen en/of natuurlijke processen in de lucht worden gebracht. De belangrijkste door menselijk handelen veroorzaakte uitstoot komt van transport, industrie en landbouw. In kustgebieden vormt de zee een belangrijke natuurlijke bron voor fijn stof in de vorm van zeezoutdeeltjes. Opwaaiend bodemstof is een ander deel van de primaire fractie; het is deels van natuurlijke oorsprong.
• De secundaire fractie bestaat uit deeltjes die in de atmosfeer worden gevormd na chemische reacties in de lucht. Hierbij spelen zowel gassen als reeds aanwezige deeltjes een rol. Ammoniak (NH₃), stikstofoxiden (NO_x), zwaveldioxide (SO₂) en vluchtige organische koolwaterstoffen (VOS) zijn bij deze reacties de belangrijkste stoffen. 

Voor meer informatie over de bronnen van fijn stof, zie Deeltjesvormige luchtverontreiniging: oorzaken en effecten en het recente rapport van Hendriks et al.

Normstelling

In 2008 is een nieuwe Europese richtlijn voor luchtkwaliteit van kracht geworden. De al bestaande grenswaarden (40 µg/m³ voor het jaargemiddelde en niet meer dan 35 dagen met een daggemiddelde concentratie van 50 µg/m³) blijven echter ongewijzigd van kracht. Volgens de huidige inzichten is de grenswaarde voor daggemiddelde concentraties overigens strenger dan de grenswaarde voor het jaargemiddelde (Matthijsen & Koelemeijer, 2010).

Beleid

Het beleid op het gebied van fijn stof kent vier elementen:

• De rijksoverheid heeft hoofdzakelijk bronmaatregelen getroffen bij verkeer, waaronder de subsidiëring van roetfilters. Daarnaast omvat het maatregelenpakket ook bronmaatregelen bij de landbouw en de industrie, lokale maatregelen bij rijkswegen en financiële ondersteuning voor maatregelen van regionale en lokale overheden.
• De nationale wetgeving rond luchtkwaliteit is in 2007 herzien. Dit was gericht op de flexibilisering van de koppeling tussen het realiseren van bouwplannen en het voldoen aan luchtkwaliteitsgrenswaarden. In navolging van de nieuwe EU richtlijn luchtkwaliteit 2008 liggen wijzigingsvoorstellen van nationale wetgeving ter tafel met het oog op: de nieuwe normen voor PM_2.5.
• Het kabinet zet zich in internationaal verband in voor strengere normen voor de uitstoot van personenauto's, vrachtauto's en schepen.
• Provincies en gemeenten treffen regionale en lokale maatregelen, vooral bij verkeer. Deze maatregelen maken onderdeel uit van het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL).

De fijnstofdeeltjes die niet door menselijk handelen in de lucht worden gebracht, kunnen volgens de nieuwe richtlijn luchtkwaliteit bij de beoordeling van de luchtkwaliteit voor fijn stof buiten beschouwing worden gelaten. Voor Nederland gaat het dan om de bijdrage van zeezout. De aftrek ervan is vastgelegd in de zogenoemde Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit. De aftrek van zeezout komt in de praktijk neer op een verhoging van de grenswaarde voor jaargemiddelde fijnstofconcentraties (40 µg/m³) met 3 tot 7 µg/m³. De precieze grootte van de verhoging verschilt per gemeente.

Recent onderzoek heeft aangetoond dat de bijdrage mogelijk minder is dan vroeger is verondersteld. De gemeten concentraties van zeezoutaerosol varieerden van 4 μg/m³ in Rotterdam, niet ver van de kust, tot 2 μg/m³ in Vredepeel, meer landinwaarts. Dit nieuwe inzicht is nog niet verwerkt in de Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit.

Om tijdig aan de Europese grenswaarden voor de luchtkwaliteit te voldoen is in Nederland het Nationaal Samenwerkingsprogramma Lucht (NSL) opgezet (zie hiervoor onder andere ook bij 'Normstelling'). Het NSL is een samenwerkingsprogramma tussen rijk, provincies en gemeenten en bestaat uit de volgende elementen:

• Een saneringstool, waarmee de luchtkwaliteit in heel Nederland in beeld wordt gebracht en waarmee de effecten van nationale en lokale maatregelen zichtbaar worden.
• Een omvangrijk maatregelenpakket, met zowel landelijke, regionale als lokale maatregelen. Voor deze maatregelen geldt een uitvoeringsplicht;
• Een monitoringsinstrument, waarmee de voortgang van het NSL wordt bewaakt. Jaarlijks wordt een monitoringsrapportage opgesteld. Als hieruit blijkt dat een maatregel minder effect heeft of een project juist meer vervuiling oplevert, vereist het NSL dat er extra maatregelen worden genomen.

Het NSL is juridisch vastgelegd in de Wet Milieubeheer (2007).

Effecten

Er is bezorgdheid over een mogelijke invloed op de gezondheid op lange termijn samenhangend met de blootstelling aan fijn stof. Daarmee wordt het luchtverontreinigingsniveau bedoeld waaraan mensen gedurende langere tijd (meer jaren of gedurende een heel leven) zijn blootgesteld. Bruikbare Nederlandse en Europese gegevens om dit risico in te schatten ontbreken vooralsnog. Wanneer risicoschattingen worden gemaakt met behulp van toonaangevende Amerikaanse studies, blijkt de omvang van deze effecten groter te zijn dan de effecten geassocieerd blootstellingen aan piekconcentraties. Op basis hiervan wordt geschat dat langdurige blootstelling aan fijn stof leidt tot een levensduurverkorting in de orde van een jaar gemiddeld voor de hele Nederlandse bevolking in vergelijking tot een leven lang zonder fijn stof. Er zijn risicogroepen waarvoor deze schatting hoger uit zal vallen, bijvoorbeeld voor mensen met een hartaandoening.

Gezondheidseffecten die optreden bij kortdurende verhoogde blootstelling aan fijn stof zijn beter bekend, ook omdat hierover Nederlandse gegevens beschikbaar zijn. Deze effecten treden op als gevolg van de dagelijkse variatie in blootstelling aan fijn stof: op dagen met hogere concentraties worden meer sterftegevallen waargenomen dan dagen met een lagere concentratie. Gezondheidskundige studies, die de effecten van kortdurende blootstelling aan fijn stof belichten, wijzen uit dat in Nederland jaarlijks enige duizenden mensen vroegtijdig overlijden. De duur van deze levensverkorting is vermoedelijk kort: enkele dagen tot maanden, dus ruwweg tien maal minder dan langdurige blootstelling aan verhoogde fijnstofconcentraties. Fijn stof heeft effect op onder andere hart- en longfuncties. Zo wordt 1 à 2 procent van de spoedopnamen voor long- of hart- en vaataandoeningen in Nederland toegeschreven aan fijn stof. Dergelijke resultaten zijn niet alleen in Nederland, maar overal op de wereld gevonden en ze zijn vrij robuust.

Momenteel worden ook in Europa studies gedaan om de langetermijneffecten van onder andere de blootstelling aan fijn stofnader in kaart te brengen. Voor meer informatie over de effecten van fijn stof, zie ook Deeltjesvormige luchtverontreiniging: oorzaken en effecten.