Ioniserende straling: bronnen, effecten en beleid

Bronnen van ioniserende straling

Ioniserende straling is van nature aanwezig, maar kan ook afkomstig zijn van kunstmatige bronnen. Straling afkomstig van natuurlijke bronnen noemen we achtergrondstraling. Voorbeelden zijn straling afkomstig van radon in de grond en kosmische straling uit het heelal.
Door technologische ontwikkelingen in de afgelopen 100 jaar is het aantal kunstmatige bronnen van ioniserende straling toegenomen. Voorbeelden zijn het gebruik van röntgenstraling in de medische diagnostiek en therapie, kerncentrales en radioactieve stoffen in gebruiksartikelen zoals rookmelders.
Ook bepaalde bouwmaterialen en het reizen per vliegtuig kunnen tot extra blootstelling aan ioniserende straling leiden.
Straling in de woning, 1930-2012
Risico's in Nederland door mogelijke ongevallen met Europese kerncentrales, 1960-2000

Stralingsbelasting in Nederland

De jaarlijkse stralingsdosis per hoofd van de Nederlandse bevolking bedroeg in 2000 circa 2,5 millisievert. 25% hiervan is een gevolg van blootstelling door kunstmatige bronnen. De overige 75% is van natuurlijke oorsprong. Deze bijdrage is overigens wel voor een belangrijk deel door menselijk handelen beïnvloed.
Van de kunstmatige bronnen draagt de medische diagnostiek het meeste bij, 24% van de totale jaarlijkse stralingsdosis. Dit zal voor het jaar 2004 niet veel afwijken.
Stralingsdosis per bron, 2008

Effecten op de mens

Ioniserende straling kan weefsel en DNA beschadigen. Daardoor neemt bij verhoogde blootstelling de kans op gezondheidsschade, zoals het ontstaan van kanker, toe. Het uiteindelijke risico wordt bepaald door:

• De wijze van blootstelling zoals de nabijheid van de bron, inwendige of uitwendige blootstelling, het aantal keer en de duur;
• De eigenschappen van de stralingsbron zoals hoeveelheid en soort straling die wordt uitgezonden.

De jaardosis van 2,5 millisievert leidt op het geheel van de Nederlandse bevolking per jaar tot circa 2000 sterfgevallen door kanker. De aanname hierbij is dat een sievert een sterfterisico van circa 5% oplevert (ICRP, 1991).

Beleid voor ioniserende straling

In Nederland richt het milieubeleid met betrekking tot straling zich zowel op kunstmatige bronnen als op natuurlijke bronnen die door menselijk handelen kunnen worden beïnvloed (Besluit stralingsbescherming, 2001).

Limietenwaarden

De wet kent limieten voor het toepassen of lozen van radioactieve stoffen en voor de blootstelling van personen. De maximaal toegestane effectieve dosis voor een lid van de bevolking bedraagt op jaarbasis 0,1 millisievert per stralingsbron en 1 millisievert voor alle bronnen samen (Besluit stralingsbescherming (2001)). Deze limieten zijn niet van toepassing op blootstelling door medische diagnostiek en therapie en voor straling die van nature in de leefomgeving aanwezig is.

Radon

Een belangrijke bijdrage aan de blootstelling van de bevolking wordt geleverd door radongas. Radon ontstaat uit radium dat van nature in de bodem aanwezig is. Radongas kan via de kruipruimte en vanuit bouwmaterialen in de woning terecht komen waardoor de bewoners aan ioniserende straling worden blootgesteld. De constructie, de gebruikte bouwmaterialen en de ventilatie beïnvloeden de radonconcentratie. De afgelopen decennia is de radonconcentratie in Nederlandse woningen toegenomen. De VROM nota "Nuchter omgaan met risico's" die op 5 oktober 2004 in de Tweede Kamer is behandeld, legt het radonbeleid van de rijksoverheid vast. Doel van het beleid is de radon en stralingsblootstelling in nieuwbouwwoningen niet verder te laten toenemen. In 2006 voert RIVM de 'derde radon survey' uit om te monitoren of het beleid succesvol is. Meer informatie is te vinden op de themasite radon (http://www.rivm.nl/radon/).

Uitleg begrippen

Voor inzicht in de gezondheidseffecten van ioniserende straling zijn de volgende begrippen van belang.

• Radioactieve stoffen
  Radioactieve stoffen zijn opgebouwd uit atoomkernen die instabiel zijn. Daarom gaan deze kernen, zogenaamde radionucliden, spontaan over in andere kernen; ze vervallen. De straling die deze radionucliden tijdens dit vervalproces uitzenden noemen we ioniserende straling.
• Radioactiviteit
  De hoeveelheid radioactiviteit wordt uitgedrukt in becquerel (Bq). Eén Bq komt overeen met 1 vervallende atoomkern per seconde. De radioactiviteit van een stof hangt af van de hoeveelheid radionucliden en de halveringstijd (vervalsnelheid) van die radionucliden.
• Halveringstijd
  De halveringstijd is de tijd die het kost totdat de helft van de oorspronkelijk aanwezige radioactieve atoomkernen is vervallen. Halveringstijden lopen uiteen van fracties van seconden tot miljarden jaren.
• Ioniserende straling
  Ioniserende straling ontstaat tijdens radioactief verval. Ioniserende straling kan atomen ioniseren. Men onderscheidt de volgende soorten: alfa-, beta-, gamma- en röntgenstraling.
• Stralingsdosis
  De dosis ioniserende straling die organen absorberen wordt uitgedrukt in sievert (Sv). Deze stralingsdosis is een maat voor de kans op gezondheidsschade. Door voor elk orgaan de stralingsdosis te bepalen en elk orgaan, afhankelijk van de stralingsgevoeligheid, een 'weegfactor' toe te kennen, wordt een representatief beeld verkregen van de totale individuele stralingsdosis die iemand heeft ontvangen, de effectieve dosis. De effectieve dosis wordt ook uitgedrukt in sievert. In dit Milieucompendium wordt deze effectieve dosis gebruikt. Omdat de doses uitgedrukt in sievert meestal klein zijn, worden vaak de millisievert (een duizendste sievert) of de microsievert (een miljoenste sievert) gebruikt.