Oorzaken en effecten van verdroging

Wat is verdroging?

Het Rijk hanteert de volgende definitie van verdroging: 'Een natuurgebied wordt als verdroogd aangemerkt als de hoeveelheid beschikbaar grondwater van de juiste kwaliteit onvoldoende is om de natuurwaarden te garanderen. Een gebied wordt ook als verdroogd aangemerkt als ter compensatie van een te lage grondwaterstand of een te geringe kweldruk water van een andere, gebiedsvreemde kwaliteit moet worden aangevoerd.' (V&W, 1994)
Verdroging is dus per definitie gekoppeld aan de functie natuur; het is een structureel probleem. Verdroging heeft niets te maken met een tekort aan neerslag. In het geval van vochttekort in de landbouw is het dus niet juist te spreken van verdroging. Er is dan sprake van droogteschade.

Effecten van verdroging

Verdroging bedreigt circa 40% van de inheemse planten in Nederland. Deze planten zijn afhankelijk van de grondwaterstand en/of van specifieke kwelmilieus. Veel van de voor Nederland karakteristieke planten van natte en vochtige standplaatsen dreigen daardoor te verdwijnen of zijn al verdwenen. Ook dieren, bijvoorbeeld insecten die voor hun voortplanting zijn aangewezen op specifieke grondwater- en/of kwelafhankelijke plantensoorten, worden in hun voortbestaan bedreigd.
Ter compensatie voor de verlaging van de grondwaterstand voeren waterbeheerders water van elders aan. Doorgaans is dat systeemvreemd water, dat veel meer meststoffen bevat dan het systeemeigen water. Hierdoor kan verruiging van het aquatische ecosysteem optreden. Verruiging is met name het gevolg van vermesting. We spreken over verruiging als hoogopschietende, overjarige kruiden met bebladerde stengels, zoals bramen, akkerdistels, riet en harig wilgenroosje (ruigtekruiden), optreden en overheersend worden.

Oorzaken van verdroging

Verdroging is vooral het gevolg van het aanpassen van het watersysteem aan de eisen die het grondgebruik stelt. We onderscheiden drie categorieën oorzaken (Beugelink et al., 1995):

• ontwatering en versnelde afwatering (drainage) voor de landbouw veroorzaken landelijk circa 60% van de verdroging;
• grondwateronttrekkingen voor drink- en industriewater en beregening veroorzaken circa 30% van de verdroging;
• overige oorzaken, zoals de toename van verhard oppervlak, bebossing (= toename verdamping) en zandwinning dragen voor circa 10% bij.

Deze menselijke ingrepen leiden tot veranderingen in het watersysteem, zoals:

• verlaging van de grondwaterstand;
• afname van de kweldruk;
• de aanvoer van systeemvreemd water.

Meestal is er sprake van een combinatie van veranderingen. Bijvoorbeeld omdat men ter bestrijding van de lage grondwaterstanden systeemvreemd water van elders aanvoert.

Verdroging in hoog Nederland

In hoog Nederland is verdroging meestal het gevolg van te lage grondwaterstanden. In de overgangsgebieden van hoog naar laag Nederland is er doorgaans sprake van een te geringe kweldruk, waardoor de aanvoer van calciumrijk grondwater (sterk) is verminderd. Door de lange verblijftijd in de ondergrond (soms wel langer dan 100 jaar) lossen bepaalde stoffen, zoals calcium en ijzer, uit de zandlagen waar het water door stroomt op. Waar dit water als kwel weer aan het maaiveld komt, ontstaan derhalve zeer specifieke omstandigheden, met voor die situatie kenmerkende plantensoorten. Het wegvallen van de kwel leidt ertoe, dat deze plantengemeenschappen onder zware druk staan. De kwel kan wegvallen door toename van de grondwaterwinning en door versnelde afwatering, waardoor de kwel het maaiveld niet meer kan bereiken.

Verdroging in laag Nederland

In het lagere, westelijke deel van Nederland, met uitzondering van de duinen, speelt de verlaging van de grondwaterstand een ondergeschikte rol als oorzaak van de verdroging. Hier is vooral de aanvoer van systeemvreemd water ter regulering van het waterpeil en de waterkwaliteit de belangrijkste oorzaak van verdroging. Dit komt onder andere door de brakke kwel (verzilting) in de laaggelegen polders, die problemen veroorzaakt voor het agrarisch gebruik.
In de duinen gaat het om de verlaging van de grondwaterstand door de drinkwaterwinningen en het ter compensatie daarvan aangevoerde voorgezuiverde water uit de Rijn en het IJsselmeer.