Temperatuur in Nederland en mondiaal, 1906 - 2017
U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link bekijken.
De jaargemiddelde temperatuur in Nederland is sinds 1906 met 1,9 °C toegenomen. De lente en de zomer zijn het sterkst opgewarmd. De wereldgemiddelde temperatuur is over de periode 1880-2016 met circa 1,0 °C gestegen. De belangrijkste reden voor de trendmatige toename van de gemiddelde temperatuur op aarde in de laatste 50 jaar is waarschijnlijk het door de mens veroorzaakte versterkte broeikaseffect.
Temperatuurstijging in Nederland zet onverminderd door
De jaargemiddelde temperatuur in Nederland is trendmatig toegenomen en ligt in 2017
1,9 ± 0,6 °C hoger dan ruim een eeuw geleden, in 1906. Deze opwarming is statistisch sterk significant. De afgelopen 30 jaar is die stijging gemiddeld 0,04 °C per jaar geweest. Het jaar 2014 was veruit het warmste jaar sinds het begin van de meetreeks.
Het trendmatige verloop in de meetreeks voor jaargemiddelde temperaturen, met een versnelling sinds de zeventiger jaren van de vorige eeuw, komt ook terug in de historische trends voor extreme warmte.
Opwarming verschillend verdeeld over de seizoenen
Het patroon van stijgende temperaturen zien we ook terug in de gemiddelde temperatuur per seizoen. Wel is de opwarming verschillend verdeeld over de seizoenen. De sterkste
opwarming vindt plaats in de zomer:
- Opwarming in de lente: 2,0 ± 0,8 °C
- Opwarming in de zomer: 2,3 ± 0,7 °C.
- Opwarming in de herfst: 1,9 ± 0,6 °C
- Opwarming in de winter: 1,5 ± 1,3 °C.
Verder blijkt de variabiliteit van wintertemperaturen rond de langjarige trend veruit het grootst. Koude winters kunnen daarom nog steeds voorkomen in het huidige Nederlandse klimaat.
Ook ruimtelijk gezien zijn er verschillen binnen Nederland. De grootste jaargemiddeld temperatuurstijging doet zich voor in Zeeland, de kleinste in Drenthe en Groningen. Deze verschillen komen door een kleinere invloed van de zon en een afnemende invloed van de Noordzee in de noord-oostelijke provincies. Overigens zijn de jaar-op-jaar variaties groter dan deze ruimtelijke verschillen (Bosatlas van het Klimaat, 2011 - pag. 23).
De temperatuur stijgt ook mondiaal
De afgelopen eeuw is de mondiale temperatuur sterk gestegen. De figuur geeft de wereldgemiddelde temperatuur volgens vier datasets, over de periode 1880-2017. Het IPCC concludeert dat de drie decennia 1980-1989, 1990-1999 en 2000-2009 steeds warmer werden. Elk van deze decennia was warmer dan alle voorgaande decennia sinds 1880 (IPCC, 2013). Onderzoekers schatten de toename in het jaar 2016 rond de 1.0 ºC boven het niveau van de temperatuur in het pre-industriële tijdperk (Haustein et al., 2017; Visser et al., 2018).
De opwarming van de aarde verloopt niet in een constant tempo, maar is aan schommelingen onderhevig. Zo'n tempowisseling in het waargenomen temperatuurverloop is niet uniek en kan worden verklaard door natuurlijke fluctuaties (PBL/KNMI, 2015 - hoofdstuk 1). Na een versnelling aan het eind van de vorige eeuw verliep de opwarming langzamer over de periode 1998-2012. Vanaf het jaar 2013 is de mondiale temperatuur weer sterk gaan stijgen. Voor alle de datasets uit de figuur geeft het jaar 2016 de hoogste jaargemiddelde temperatuur sinds 1880.
De wereldgemiddelde temperatuur is als indicator onderdeel van het 'Parijs-akkoord' dat in december 2015 ondertekend werd door 195 landen. In het akkoord staat het doel om de toename van de wereldgemiddelde temperatuur te beperken tot ruim onder 2 graden Celsius boven het niveau van de temperatuur in het pre-industriële tijdperk, met een duidelijk zicht op 1,5 graden Celsius Hierbij moet worden opgemerkt dat er geen eenduidigheid bestaat over het jaartal waarop het pre-industriële tijdperk is geëindigd. Een praktische definitie is het temperatuurgemiddelde over het tijdvak 1850-1900.
Nederland warmt sneller op dan mondiaal
De opwarming sinds 1950 in Nederland is bij benadering twee keer zo groot als de mondiale opwarming (Oldenborgh et al. 2003, 2009). Tot nu toe werd verwacht dat de opwarming in Nederland (en omstreken) ongeveer even snel zou verlopen als de stijging van de wereldgemiddelde temperatuur. Nederland ligt immers op middelbare breedte en staat onder invloed van zowel land als van zee.
De snellere opwarming wordt hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt doordat landmassa's meer opwarmen dan de oceanen. Verder heeft Nederland - net als andere delen van West-Europa - sinds 1950 te maken met meer (zuid)westenwind in de late winter en het vroege voorjaar, minder bewolking, stijgende temperaturen van het Noordzeewater en een toename in de hoeveelheid zonnestraling (door schonere lucht) in het voorjaar en de zomer (PBL, 2012).
Oorzaken van de temperatuurstijging
De belangrijkste reden voor de trendmatige toename van de gemiddelde temperatuur op aarde in de laatste 50 jaar is zeer waarschijnlijk het door de mens veroorzaakte versterkte broeikaseffect. Dit versterkte broeikaseffect is een gevolg van de uitstoot van broeikasgassen in de atmosfeer. Daarnaast zijn er ook natuurlijke processen die vooral de jaarlijkse fluctuaties in de gemiddelde jaarlijkse temperatuur op aarde verklaren. Dit zijn bijvoorbeeld variaties in de sterkte van de zonnestraling, het optreden van vulkaanuitbarstingen, El Nino's en chaotische fluctuaties in het klimaat (IPCC, 2013).
Veel natuurlijke factoren die van invloed zijn op de mondiale temperatuur, zoals El Nino en La Nina, hebben geen of zeer beperkte invloed op de temperatuur in Nederland. Die wordt veel meer bepaald door veranderingen in de luchtstromen in onze omgeving en door de temperatuur van de Noordzee.
Bronnen
- Bosatlas van het Klimaat (2011). Noordhoff Atlasproducties/KNMI.
- Brandsma, T. (2016a). Homogenization of daily temperature data of the five principal stations in the Netherlands. KNMI Technical Report TR-356.
- Brandsma, T. (2016b). Homogenisatie van dagelijkse temperaturen van de KNMI hoofdstations. Meteorologica 2, 4-8.
- Haustein, K., M.R. Allen, P.M. Forster, F.E.L. Otto, D.M. Mitchell, H.D. Matthews and D.J. Frame (2017). A real-time Global warming index. Nature Scientific Reports 7:15417.
- IPCC, 2013. Climate change 2013. The physical science basis. Working group I contribution to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (Eds. S. Solomon et al.). Cambridge University Press.
- KNMI (2014). KNMI'14, klimaatscenario's voor Nederland. Uitgave KNMI.
- Oldenborgh, G.J. van, and A. van Ulden (2003). On the relationship between global warming, local warming in the Netherlands and changes in circulation in the 20th century, International Journal of Climatology.
- Oldenborgh, G.J. van, S. Drijfhout, A. van Ulden, R. Haarsma, A. Sterl, C. Severijns, W. Hazeleger and H. Dijkstra (2009). Western Europe is warming much faster than expected. Climate of the Past 5, 1-12.
- Otten, H., J. Kuiper en T. van der Spek (2000). Weer een eeuw. Het weer in Nederland van 1900 tot 2000. Tirion Uitgevers B.V., Baarn.
- PBL/KNMI (2015). Klimaatverandering: Samenvatting van het vijfde IPCC-assessment en een vertaling naar Nederland. Uitgave PBL en KNMI, PBL-publicatienummer 1405.
- Visser, H. (2004). Estimation and detection of flexible trends. Atmospheric Environment 38, 4135-4145.
- Visser, H. and A.C. Petersen (2012). Inferences on weather extremes and weather-related disasters: a review of statistical methods. Climate of the Past 8, 265-286.
- Visser, H., S. Dangendorf and A.C. Petersen (2015). A review of trend models applied to sea level data with reference to the "acceleration-deceleration debate". J. of Geophys. Research Oceans 120, 3873-3895.
- Visser, H., S. Dangendorf, D.P. van Vuuren, B. Bregman and A.C. Petersen (2018). Signal detection in global mean temperatures after "Paris": an uncertainty and sensitivity analysis. Climate of the Past, 14, 139-155.
Relevante informatie
- Inleiding tot het broeikaseffect
- Klimaatverandering: beleid ter vermindering van broeikasgasemissies
- Jaarlijkse hoeveelheid neerslag in Nederland, 1910-2022
- Kans op een Elfstedentocht, 1901 - 2020
- Zeespiegelstijging langs de Nederlandse kust en mondiaal, 1890-2018
- Meteorologische gegevens, 1990-2022
- Jaarlijkse hoeveelheid neerslag in Nederland, 1910-2022
- Temperatuurextremen in Nederland, 1906-2022
- Neerslagextremen in Nederland, 1910-2022
- Informatie over het klimaatbeleid van Nederland staat op de website van het de Rijksoverheid in het Dossier Klimaatverandering.
- Meer informatie over gevolgen van klimaatverandering op het weer is te vinden op de website van het KNMI onder Klimaatveranderingen Broeikaseffect en de daar vermelde links.
- Meer informatie over klimaatverandering en concentraties van broeikasgassen is te vinden op de websites van het IPCC (International Panel on Climate Change).
Technische toelichting
- Naam van het gegeven
- Temperatuur in Nederland en wereldwijd
- Omschrijving
- -
- Verantwoordelijk instituut
- Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), auteur: Hans Visser
- Berekeningswijze
- Temperatuur in Nederland
De temperatuurreeksen voor Nederland zijn gebaseerd op dagelijkse temperatuurmetingen van het KNMI voor vijf gehomogeniseerde temperatuurstations vanaf 1906. Deze stations zijn De Bilt, De Kooy (reeks begonnen in Den Helder), Eelde (reeks begonnen in Groningen), Vlissingen en Beek (reeks begonnen in Maastricht). Het homogenisatieproces is beschreven in Brandsma (2016a,b). De dagreeksen en extremen zijn berekend en gedownload van de KNMI Climate Exporer website.Statistische trendgegevens voor de jaar- en seizoenstemperatuurreeksen zijn samengevat in onderstaande tabel. De trends zijn weergegeven in de figuren. Daarbij zijn ook onzekerheden weergegeven. In bijgevoegde tabel is nog meer onzekerheidsinformatie vermeld. Een trendwaarde in een jaar wordt in de tabel aangeduid met de griekse letter μ. Dus het verschil [μ2017 - μ1967] staat voor het trendverschil tussen de jaren 2017 en 1967. De aangegeven onzekerheden zijn steeds 95%-onzekerheidsmarges (de zogenaamde 2-sigma--grenzen).
Wereldgemiddelde temperaturen
Voor de wereldgemiddelde temperaturen zijn vijf reeksen gebruikt, afkomstig van verschillende onderzoeksgroepen. De reeksen zijn zo geschaald dat ze een gemiddelde van 0.0 hebben over de periode 1961-1990. Het werkelijke wereldgemiddelde over deze periode ligt rond de 15 °C. De reeksen worden aangeduid (met versienummer) als HadCRUT4 (CRU, versie 4.6), HadCRUT4 aangepast door Cowtan and Way (versie 2.0), LOTI-reeks van NASA-GISSTEMP, NOAA volgens Karl et al., en de reeks van het Berkeley Earth Project. Voor informatie en literatuurverwijzingen zie Visser et al. (2018, tabel 1 en literatuurlijst).
IPCC (2013 - SPM) geeft de opwarming van de aarde over de periode 1880-2012 op basis van drie datasets (HadCRUT4, LOTI en NOAA). Op basis van lineaire trends vinden zijn een opwarming over deze periode van 0.85 [0.65 tot 1.06] °C. De onzekerheidsband geeft hier een 90%-betrouwbaarheids-interval. Deze schatting is geüpdate door Visser et al. (2018, tabel 2) voor de periode 1880-2016. Hier worden schattingen gegeven voor de vijf temperatuurreeksen en vier methoden om trends te schatten. In het kader van de Parijs-doelstellingen schatten Visser et al. de toename in de wereldtemperatuur sinds pre-industrieel op 1.00 [0.87, 1.13] ºC in het jaar 2016. Haustein et al. (2017) komen volgens een andere benadering op een vergelijkbare toename, namelijk 1.01 [0.87, 1.22] ºC. Zie ook Hawkins et al. (2017), Rahmstorf et al. (2017) en Schurer et al. (2017). De vijf jaargemiddelde temperatuurreeksen voor de wereldtemperatuur zijn te downloaden van de KNMI Climate Exporer website, of van de websites van de onderzoeksinstituten. Voor meer informatie zie Visser et al. (2018).Trendmethode
De trends in de jaar- en seizoenstemperatuurreeksen zijn geschat met het zogenaamde IRW-trendmodel. Dit trendmodel heeft als groot voordeel dat naast een trendschatting over de hele meetperiode ook onzekerheidsinformatie voor handen is. Het model geeft niet alleen onzekerheidsbanden voor trendwaarden μt, met 't' het jaartal, maar ook voor trendverschillen (zoals gegeven in de tabel). De flexibiliteit van de IRW-trend wordt bepaald door de zogenaamde een-staps-vooruit-voorspelfouten. Voor elk punt in de tijd wordt een trendvoorspelling gedaan voor het volgende jaar. Die voorspelling wordt vergeleken met de meetwaarde voor dat zelfde jaar. Zo ontstaat voor elk jaar in de meetreeks een voorspelfout. De som van gekwadrateerde voorspelfouten wordt nu zo klein mogelijk gehouden door het toegepaste Kalmanfilter. Voor details zie Visser (2004), en Visser en Petersen (2012).
Het zij opgemerkt dat er verschillende methodes bestaan om trends in data te schatten. Naast de hier toegepaste IRW-trend geeft de klimaatliteratuur ook andere methodes zoals glijdend middelen over bijvoorbeeld 10 jaar, LOESS trends en polynoom-fits (Visser en Petersen, 2012). In veel gevallen zullen trendschattingen via verschillende methodes hetzelfde patroon geven. Soms kunnen resultaten afwijken, vooral aan het eind van de reeks (Visser et al., 2015). - Basistabel
- -
- Geografische verdeling
- Nederland, wereld
- Verschijningsfrequentie
- tweejaarlijks
- Achtergrondliteratuur
- Hawkins, E., P. Ortega, E. Suckling, A. Schurer, G. Hegerl, P.D. Jones, M. Joshi, T. Osborn, V. Masson-Delmotte, J. Mignon, P. Thorne and G.J. van Oldenborgh (2017). Estimating changes in global temperature since the pre-industrial period. Bull. Amer. Meteor. Soc., doi:10.1175/BAMS-D-16-0007, 1841-1856.Rahmstorf, S., G. Forster and N. Cahill (2017). Global temperature evolution: recent trends and some pitfalls. Environ. Res. Lett., 12, 054001.Schurer, A.P., M.E. Mann, E. Hawkins, S.F.B. Tett and G.C. Hegerl (2017). Importance of the pre-industrial baseline for likelihood of exceeding Paris goals. Nature Climate Change, doi:10.1038/NCLIME3345.
- Betrouwbaarheidscodering
- Hoofdstations Nederland: B. Schatting gebaseerd op een groot aantal (zeer accurate) metingen, waarbij representativiteit van de gegevens vrijwel volledig is.Wereldtemperaturen: C. Schatting, gebaseerd op een groot aantal (accurate) metingen; de representativiteit is grotendeels gewaarborgd.
Archief van deze indicator
Bekijk meer Bekijk minder
Referentie van deze webpagina
CLO (2018). Temperatuur in Nederland en mondiaal, 1906 - 2017 (indicator 0226, versie 13, ), www.clo.nl. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Den Haag; PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag; RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven; en Wageningen University and Research, Wageningen.
