Modelberekeningen voor doelbereik Vogel- en Habitatrichtlijn

Indicatie VHR-doelbereik op basis van condities voor milieu en ruimte

De tabel laat zien dat de condities voor doelbereik van de Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR) voor landnatuur in de periode 2015-2022 voorzichtig verbeteren. Dit op basis van een aantal analyses waarbij het ecologische rekenmodel Model for Nature Policy (MNP) is gebruikt om op basis van beperkt beschikbare informatie iets te zeggen over veranderingen. Analyses met het MNP geven geen feitelijke veranderingen in de natuur buiten weer (geen monitoring), maar geven slechts een inschatting op basis van de (eveneens ingeschatte) ruimte- en milieucondities of VHR-soorten die naar verwachting landelijk gezien duurzaam kunnen voorkomen. Deze inschatting wordt uitgedrukt als de indicator ‘VHR-doelbereik voor landnatuur’. Deze indicator geeft een indicatie van de potentie voor het percentage (typische) VHR-soorten waarvoor de condities in een bepaald jaar geschikt zijn om duurzaam te kunnen voortbestaan. Als de condities geschikt zijn voor een soort, wil dat niet zeggen dat de soort daar ook daadwerkelijk voorkomt. 

De schatting van ruim 57 procent voor het jaar 2022 is op basis van alleen actuele stikstofdepositiegegevens en beheertypeninformatie (zie tabel). Informatie over bodem- en grondwatercondities is gedateerd en verbetering van de monitoring is hiervoor noodzakelijk. Dit vergroot de onzekerheid over het VHR-doelbereik. Dat er ruim 57 procent en geen 100 procent VHR-doelbereik wordt ingeschat, komt doordat de condities voor veel soorten nog onvoldoende zijn vooral als gevolg van een tekort aan leefgebied en ongeschiktheid van het leefgebied door versnippering, verdroging en vermesting. De steekproefsgewijze monitoring van zuurgraad van de bodem (pH) en gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand (GVG) laat zien dat de werkelijke veranderingen kunnen leiden tot verslechtering en sterk kunnen variëren in de tijd (zie ook CLO-indicatoren Geschiktheid zuurgraad bodem verzuringsgevoelige landnatuur en Geschiktheid grondwaterstand verdrogingsgevoelige landnatuur). Dit leidt ook tot meer onzekerheid in de modelberekeningen (zie figuur). 

Voorgenomen natuur- en stikstofbronmaatregelen hebben in potentie positieve effecten op het duurzaam voorkomen van soorten

Op basis van de voorgenomen natuurmaatregelen en de verwachte verandering van de stikstofdepositie verwachten we in 2030 een verbetering van de omgevingscondities met positieve effecten op het aantal soorten dat potentieel landelijk duurzaam kan voortbestaan (Van Bussel & Van Hinsberg 2024). Door de inzet van middelen uit de eerste en gedeeltelijk tweede tranche van het Uitvoeringsprogramma Natuur en de regeling Versneld natuurherstel verwachten we een toename van circa 7 procentpunten van het aantal soorten dat potentieel duurzaam kan voortbestaan. Deze verbetering komt boven op de verwachte verbetering bij volledige uitvoering van het Natuurpact (PBL & WUR 2017) (zie figuur). Respectievelijk gaat het om een VHR-doelbereik van 71,9 en 65,1 procent als planpotentieel. Het planpotentieel betekent dat het gaat om het te verwachten effect in 2030 als het concreet uitgewerkte voorgenomen beleid volledig, zonder vertraging en ecologisch optimaal wordt uitgevoerd. De toename van circa 7 procentpunten komt overeen met de eerder geschatte mogelijke verbetering uit de Quickscan intensivering natuurherstelmaatregelen (Van Hinsberg & Van Egmond 2020). Waarschijnlijk draagt ook de toename van het natuurareaal bij aan een verder gaande verbetering van natuur. De historische trend in verbetering van de ruimtelijke condities voor natuur zet door (CLO-indicator Geschiktheid ruimtelijke condities landnatuur).

Lokale verbetering van omgevingscondities, maar voor een fors areaal nog niet optimaal

Naast de berekening van het VHR-doelbereik op landelijk schaalniveau is het met het model mogelijk om in te schatten wat de verbeteringen in condities op lokaal schaalniveau zijn en daarmee wat het voor het lokaal voorkomen van soorten kan betekenen (ecosysteemkwaliteit). De modelberekeningen voor de huidige situatie laten zien dat maar een klein percentage van het Nederlandse areaal met landnatuur een hoge (ecosysteem)kwaliteit heeft (Van Bussel & Van Hinsberg 2024). In dit areaal met hoge kwaliteit zijn de omgevingscondities en de grootte van het leefgebied zodanig dat 90 tot 100 procent van de soorten van het daar aanwezige type natuur potentieel in stabiele populaties kan voorkomen. Door het uitvoeren van natuur- en stikstofbronmaatregelen wordt het areaal met een hoge ecosysteemkwaliteit groter. Echter het areaal met een hoge ecosysteemkwaliteit blijft beperkt. Wel zien we een forse toename in het areaal waarin 75 tot 90 procent van de soorten van een natuur(beheer)type kan voorkomen (van circa 1 procent tot circa 15-17 procent van het natuurareaal). We concluderen dat op een aanzienlijk oppervlak de maatregelen resulteren in een verbetering van de omgevingscondities, maar een fors areaal heeft na de uitvoering van de maatregelen nog steeds te maken met een of meerdere suboptimale condities.

Uitvoering en effecten van natuurmaatregelen kunnen tegenvallen ...

Modellen gaan uit van optimale uitvoering van maatregelen. In de praktijk kunnen effecten op de toestand van de natuur lager uitvallen. Experts die voor deze studie zijn bevraagd, constateren dat er verschillende risico’s zijn die de uitvoering van de maatregelen minder effectief maken voor natuurverbetering. Ook andere studies hebben dit gevonden (zie bijvoorbeeld PBL & WUR 2023). Volgens de experts is een substantiële bijstelling van het verwachte effect van de plannen nodig vanwege de geringe realisatiesnelheid en het beperkte draagvlak voor de maatregelen. Zij verwachten dat het draagvlak voor maatregelen ín natuurgebieden groter is dan daarbuiten. Dit kan leiden tot extra vertraging in de uitvoering van maatregelen buiten natuurgebieden. De laatste Voortgangsrapportage Natuur (IPO & LNV 2023) bevestigt deze vertraging. Als consequentie kunnen de effecten achterblijven van de maatregelen uit met name de tweede tranche van het Uitvoeringsprogramma Natuur. Ook bestaat er reden tot zorg over de ecologische effectiviteit van maatregelen. Zo lijkt volgens Van der Hoek et al. (2020) de effectiviteit van natuurherstelmaatregelen uit het Natuurpact in de drogere landnatuur achter te blijven, zeker in vergelijking tot de verbetering van nattere natuur. De geraadpleegde experts schatten in dat de verwachte effecten van de plannen voor de hogere zandgronden het meest naar beneden moeten worden bijgesteld.

… en werkelijke veranderingen in de toestand van de natuur zullen daardoor kleiner zijn dan de modeluitkomsten

De modelinschatting van de potentiële effecten van de maatregelen op het duurzaam voorkomen van soorten en op omgevingscondities is gedaan onder de aanname dat natuurmaatregelen daadwerkelijk, tijdig en ecologisch optimaal worden uitgevoerd. De toename van circa 7 procentpunten in het aantal soorten dat potentieel duurzaam kan voortbestaan is daarom een overschatting van de daadwerkelijke veranderingen in de toestand van de natuur. Dit geldt ook voor de inschatting over het areaal met een hoge ecosysteemkwaliteit. Daarbij komt dat het gebruikte model (MNP) een vereenvoudiging is van de werkelijkheid, wat tot extra onzekerheid leidt in de uitkomsten. Ten slotte overschat het model de effecten voor habitattypen die centraal staan in de stikstofaanpak. Dit omdat het model de gevolgen voor soorten (dagvlinders, vaatplanten en broedvogels) berekent en niet voor de habitattypen. Deze soorten hebben een betere uitgangssituatie dan de habitattypen (Woestenburg et al. 2020). Daar staat tegenover dat in de huidige berekening nog niet alle natuur- en stikstofmaatregelen zijn opgenomen, omdat de plannen en maatregelen maar deels concreet genoeg waren uitgewerkt. Uit analyses achteraf zal daarom moeten blijken of de verbetering in condities voor soorten daadwerkelijk optreedt. Ook is nog onzeker of dit resulteert in een positieve trend van de instandhouding van soorten en habitattypen.

VHR-doelbereik en gunstige staat van instandhouding

Het VHR-doelbereik is een inschatting voor het percentage Vogelrichtlijn-, Habitatrichtlijnsoorten, inclusief typische soorten van de habitattypen, dat potentieel duurzaam kan voorbestaan. De indicator is ontwikkeld om de verwachte effecten van maatregelen en toekomstig beleid te analyseren. Voor het bepalen van de gunstige staat van instandhouding van de beschermde landnatuur in Nederland van de VHR geldt juist het daadwerkelijk voorkomen als één van de maatlatten. De indicator VHR-doelbereik beschouwt slechts voor een deel dezelfde aspecten die ook de 'gunstige staat van instandhouding' bepalen, zoals (a) een 'gunstige referentiewaarde' (ofwel 'favourable reference') voor populatieomvang, (b) goede condities in leefgebieden en (c) het ontbreken van toekomstige bedreigingen. Echter niet meegenomen worden in het VHR-doelbereik onder andere specifieke habitattypen en historische trends in het daadwerkelijk voorkomen van soorten. Verder geeft de indicator slechts een inschatting omdat het gebaseerd is op eveneens ingeschatte ruimte- en milieucondities. Het gaat hier dus om de benodigde condities; de effecten op de soorten zelf treden vaak pas enkele tot vele jaren later op. 

Daarnaast beperkt het model zich tot landnatuur voor de soortgroepen broedvogels, dagvlinders en vaatplanten en tot de belangrijkste drukfactoren die momenteel, in Nederland als geheel, de verspreiding en populatiegrootte van VHR-soorten bepalen. Sommige factoren die meer lokaal bepalend zijn voor de aanwezigheid van soorten, zoals beheer, jacht (of andere beïnvloeding/verstoring) en barrières (wegen, hekken, enzovoort), worden in het model niet beschouwd.

Wanneer de modeluitkomsten worden vergeleken met de recente officiële monitoringsrapportages dan blijkt de op het modelgebaseerde indicator vergelijkbaar met de uitspraken op basis van metingen voor wat betreft de orde van grootte van het doelbereik en de verwachte ontwikkelingen in het doelbereik (Pouwels & Henkens 2020).