Bodemsaneringen en bodembeleid in Europa

Voortgang bodemsanering in Europa

Sinds 1999 voert het Europese Milieuagentschap (EEA) een jaarlijkse monitoring uit van bodemverontreiniging en -sanering bij de EU-lidstaten. De meeste vervuilde locaties in West- en Centraal-Europa zijn in een of andere vorm in kaart gebracht, maar gebieden in de nieuwe EU-landen zijn weinig tot niet geïnventariseerd. Bovenstaande figuur op basis van de EEA Country analysis (EEA, 2009) door lokale experts per land geeft daarvan een beeld. De inventarisaties zijn gedaan op basis van per land variërende criteria voor bodemverontreiniging en voor prioritering bij de aanpak en opname in de lijst. Eerdere inventarisaties in Nederland lieten lagere aantallen zien die meer in lijn zijn met die van de andere kleinere landen. De huidige relatief hoge aantallen voor Nederland geeft onder meer aan dat de inventarisatie hier volledig is, is afgerond en uitgaat van relatief hoge kwaliteitseisen in verband met intensief bodemgebruik. Niet alle geïnventariseerde locaties in Nederland hoeven na onderzoek gesaneerd te worden (ongeveer 10% dient gesaneerd te worden). Volgens dezelfde maatstaven gemeten zou het percentage te saneren locaties uit de lijst bij de meeste landen waarschijnlijk dichter tegen de 100% liggen.

• Aantal (spoed)locaties bodemverontreiniging, inventarisatie oktober 2014

Voorlopig onderzoek is in West-Europese landen meestal vergevorderd, maar daadwerkelijke saneringen verlopen trager, gezien de kosten, technische problemen en inzicht in de consequenties van de verontreiniging. Qua financiering wordt wel gestreefd naar het principe 'de vervuiler betaalt', maar de meeste saneringen worden betaald uit publieke middelen, vanwege het publieke belang in combinatie met de moeilijkheden bij het achterhalen, de juridische vervolging of de financiële belasting van de historische vervuilers. Bilaterale convenanten tussen een industrietak en de staat over de sanering van door deze industrie vervuilde locaties komen ook voor, bijvoorbeeld convenanten met de olie-industrie over de sanering van grond bij voormalige tankstations.

De EEA-inventarisatie van 2007 (EEA, 2007) vermeldt een schatting van 3 miljoen nog niet onderzochte, en nog niet goed geïdentificeerde locaties waar in het verleden mogelijk verontreinigende activiteiten hebben plaatsgevonden.

• Daarnaast zijn er in de hele EU nog 1,8 miljoen goed geïdentificeerde maar nog te onderzoeken mogelijk verontreinigde locaties (in Nederland eind 2008: 186.000);
• 240.000 nog niet gesaneerde locaties met een vastgestelde (ernstige) bodemverontreiniging (NL2008: 25.000 - 40.000);
• en 81.000 gesaneerde locaties (NL2008: ca. 20.000).

Als belangrijkste verontreinigingsbronnen worden genoemd: industriële productie en commerciële diensten (36 %), olie-industrie (17 %), afvalverwerking en -verwijdering door gemeenten (15 %) en overige industrie (9 %).

Kosten van bodemsanering in diverse landen van Europa

Het Europese Milieuagentschap (EEA, 2002) heeft in 2002 de jaarlijkse uitgaven voor onderzoek en sanering van bodemverontreiniging globaal geïnventariseerd. De uitgaven variëren volgens de EEA per hoofd van de bevolking tussen € 35 in Nederland en 40 eurocent in Spanje. Voor Duitsland is de schatting gebaseerd op gegevens van enkele deelstaten en lager dan verwacht. Op basis van gegevens in het Jaarverslag bodemsanering over 2007 varieerden de uitgaven voor bodemonderzoek en -sanering in Nederland in de periode 2000-2007 tussen de € 16 en € 28 per inwoner per jaar (VROM/RIVM, 2008). In 2008 waren de uitgaven 371 miljoen euro, dat is € 22 per inwoner. Het wordt verwacht dat deze uitgaven voornamelijk zullen stijgen in landen waar de aanpak van de problematiek meer recent is (Oost-Europa, nieuwe EU-landen).
Voor recente vergelijkingen met het Bruto Nationale Product (GDP) van EU-lidstaten zie (EEA, 2007b)

Locaties en bronnen van vervuiling

Bodemverontreiniging kan veroorzaakt worden door diffuse bronnen en lokale bronnen. De belangrijkste oorzaken van diffuse verontreiniging in het recente verleden waren onder andere het overmatige gebruik van pesticiden, kunstmest en het gebruik van ongezuiverd slib op landbouwgronden. Momenteel spelen verzuring, depositie van zware metalen en te veel aan nutriënten een negatieve rol. Lokale verontreinigingen zijn meestal gerelateerd aan verlaten industriële terreinen, voormalige militaire oefenterreinen en ongecontroleerde, vaak illegale, stortplaatsen. Bedrijfsongevallen, inadequate behandeling van industrieel en huishoudelijk afval en mismanagement hebben hierbij een rol gespeeld. Dit komt in ieder land voor. Vooral in Oost- en Centraal-Europa (bijvoorbeeld de "Zwarte driehoek" tussen Polen, Tsjechië en Slowakije) hebben ontoereikende wetgeving en achterstallige technologieën een rol gespeeld. Maar ook in West-Europa blijft bodemverontreiniging een probleem, ondanks de inspanningen van de laatste tien jaar. Tot de meest vervuilde streken in Noordwest-Europa behoort het gebied van Nord-Pas-de-Calais in Frankrijk, de Ruhr-regio in Duitsland inclusief België en Nederland en verder de industrie- en mijnbouwgebieden in Engeland en regio's in Noord-Italië (Po-vlakte, Napels).

Europees bodembeleid

De Europese Unie werkt al jaren aan een geïntegreerd bodembeleid. In de jaren '90 werden al voor de meeste Europese landen statistische gegevens over potentieel en reëel verontreinigde locaties in kaart gebracht, inclusief de vordering in de identificatie en sanering. De EU-resolutie "Thematische strategie inzake bodembescherming" (2003) vraagt de Europese Commissie een strategie op te stellen om bestaande bodemproblemen te inventariseren. Met behulp van een geïntegreerde, functiegerichte benadering dienen kwalitatieve en kwantitatieve doelstellingen te worden geformuleerd, inclusief eventuele maatregelen en tijdschema's. Zie voor het Nederlandse bodemsaneringsbeleid:

• Bodemkwaliteit en bodemverontreiniging: beleid

Behalve bodemverontreiniging (lokaal of diffuus) komen ook andere aspecten van bodemdegradatie in beeld, zoals erosie en lawines, overstromingen, verstedelijking, afsluiting (sealing), compactie, verzilting, afname van organisch stofgehalte en afname van biodiversiteit. Op basis van de rapportages van een aantal werkgroepen is de Europese bodemstrategie opgesteld (EU, 2006a).

In 2006 is een concept kaderrichtlijn bodembescherming gepubliceerd (EU, 2006b). De opzet was een traject van twee jaar voor consultatie en het inbouwen in de nationale regelgevingen. Daarna zouden twee fasen van vijf jaar volgen voor de identificatie van risicogebieden en inventarisatie van verontreinigde locaties per lidstaat. In 2015 zouden dan nationale doelen en maatregelenpakketten zijn vastgesteld. In lijn met het subsidiariteitsbeginsel van de EU was niet voorzien in een gemeenschappelijke standaard voor de bodemkwaliteit. Hiermee kan flexibiliteit worden behouden in situaties die sterk uiteen kunnen lopen op basis van locale historie van verontreinigende activiteiten, locale economie, bodemtypen en grondwaterstanden. Het subsidiariteitsbeginsel houdt in dat het beleid zo veel mogelijk wordt overgelaten aan en wordt gedragen door lagere overheden. De kaderrichtlijn bodembescherming is eind 2007 niet geaccepteerd, juist omdat een beperkt aantal leden (Duitsland, Frankrijk, Nederland, Oostenrijk en Engeland) vond, dat het voorstel nog steeds te weinig in overeenstemming was met het subsidiariteitsbeginsel en de kosten en administratieve lasten te zwaar leken (EU, 2007b). Hierna is geen overeenstemming verkregen en is het dossier door de EU-voorzitters steeds doorgeschoven. De in 2000 geaccepteerde Kaderrichtlijn water (KRW) (EU, 2000) heeft wel invloed op de aanpak van grondwaterverontreiniging. Het vastleggen van gegevens over bodemverontreiniging valt wel onder de INSPIRE-richtlijn (Infrastructure for Spatial Information in the European Community). Dit is echter nog niet geïmplementeerd in Nederland.

• INSPIRE-richtlijn